२०२८ साल फागुन तिर कै कुरा हो; त्रिभुवन विश्व विद्यालय, शिक्षा शास्त्र इन्स्टिच्युट अन्तर्गत भएको प्राथमिक शिक्षकहरूको नर्मल तालिममा भाग लिन गएको पनि ५१ वर्ष नाघि सकेको छ । त्यसताका म करिब २३ वर्षको जल्दो बल्दो युवा थिएँ । जोस, जाँगर, सङ्कल्प मनमा राखेर कोरा भावना बोकेर यात्रा गर्दा उपलब्धि त प्राप्त हुँदो रहेछ । त्यही उपलब्धि हो – काम गर्दा पाइने आनन्द । कीर्तिपुरमा गाउँका शिक्षक भएर तालिम लिन जाँदा भोगेका घटना क्रमहरू बिर्सी पठाउन गा¥हो छ । बाग्मती अञ्चलका ५ जिल्लाका पूर्व प्राथमिक शिक्षकहरू र अन्यत्र जिल्लाका केही शिक्षक साथीहरू गरी करिब ५सय जना शिक्षकहरूको दिनहुँ जसो भेला हुन्थ्यो । छात्रवृत्ति दिने सवालमा इन्स्टिच्युटले भेदभाव गरे जस्तो महसुस हामीले गर्यौं । प्रवेशिका उत्तीर्ण भएकाहरूलाई मात्र दिने उक्त छात्रवृत्तिकै बहानामा नर्मल तालिम लिन पुगेका हामी शिक्षकहरूले हडताल गर्ने निर्णय गर्यौं। मेरो निर्भीकता र कर्मठताकै कारणले उक्त आन्दोलनका अध्यक्षका रूपमा मलाई सर्वसम्मति बाट चुनियो । मैले गगन भेदी आवाजमा सबै शिक्षकहरूको अगाडि भनेँ – “यो सङ्घर्ष न्याय प्राप्तिका लागि भएको सङ्घर्ष हो । हामीले न्याय र समानता अवश्य पाउँनेछौं ।” सबै सहभागीहरूले करतल ध्वनिले साथ दिए । हडताल सुरु भयो । त्रिवि प्राङ्गणमा न्याय र समानता प्राप्तिका लागि आवाज घन्कियो । दिन दिन कीर्तिपुर स्थित त्रिवि अन्तर्गतको शिक्षा सङ्काय अन्तर्गतका कोठाहरूमा र चौर–प्राङ्गणमा हाम्रो न्यायपूर्ण आवाज घन्किरह्यो । आन्दोलनमा निरन्तर खटिई रह्यौँ । हामीलाई छेक थुन गर्न खोजियो, तर्साइयो, लोभ देखाउने काम भयो । तर हामीहरू लत्रिएनौँ – आवाज बुलन्द ढङ्गले कीर्तिपुरमा घन्किरह्यो । मेरो अध्यक्षतामा गठन भएको उक्त सङ्घर्ष समितिमा काभ्रे जिल्लामा कार्यरत भक्तपुरका कान्छा वासुकला सचिव हुनुहुन्थ्यो । सङ्घर्षमा खटिइरह्यौँ । त्यसताका त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा पढ्न आउने केही सुकिलामुकिला विद्यार्थीहरुले गँवार शिक्षकहरूले हामीलाई बाधादिए भन्नेहरु पनि छन्, यसैगरी साथ दिनेहरु पनि छन् । हामीहरूले आवाज घन्काइरह्यौ ।
एक दिन वार्ताका लागि प्रशासनले डाके । वार्तामा हामी गयौँ । सबैलाई समान छात्रवृत्ति प्राप्त नभए पनि केही शिक्षक–विद्यार्थीहरूलाई तालिम भत्ता दिने निर्णय भयो । हडताल टुङ्गियो । शिव अधिकारी, विजय चालिसे लगायत सबैजसो तालिम लिन आउने मित्रहरूको सहयोग प्राप्त भएकोले र अध्यक्ष÷सचिवको खट्ने सङ्घर्ष कामी स्वभावले गर्दा आन्दोलनले गति लिएको हो र आन्दोलन सफलतामा टुङ्गिएको पनि हो ।
बनेपाबाट कीर्तिपुरमा पूर्व सेवाकालीन प्राथमिक शिक्षक तालिम लिन जाँदाका थुप्रै कहर र दुःखहरू बिर्सिनसक्नु छ । तर पनि मनमा त्रास र स्वार्थ नभए पछि जस्तोसुकै कार्यमा पनि फल प्राप्ति गर्न सकिंदो रहेछ । त्यस्तै खालको फल प्राप्ति पनि भयो यस आन्दोलनमा । मनले सोचे अनुसारको प्राप्ति नभएकोले आन्दोलन गर्नुपर्ने नियति बन्यो । मैले कहिल्यै पनि जीवनमा हार स्वीकार नगरेको कारण मेरो मनमा कहिल्यै ‘स्वार्थ’ फलेको र फुलेको थाहा छैन । यस आन्दोलनमा पनि अधिकांश शिक्षकहरूको साथ पाएकै कारणले हामीले ‘हार’ बेहोर्नु परेन । फणीन्द्र मल्ल हामीहरूका प्रमुख । निकै फुर्तिला, कूटनीतिज्ञ, प्रस्ट वक्ता भएकै कारणले आन्दोलनकै नेतृत्व गरेका मलाई पनि मल्ल सरले कहिल्यै पक्षपात गरेको, तिरस्कार भएको महसुस भएन । उहाँले भन्ने गर्नुहुन्थ्यो – “दुवाल निडर छ, आफूलाई लागेको कुरामा अडिग रहने उसको स्वभाव छ ।” अरू विद्यार्थीहरूका अगाडि पनि मलाई कहिल्यै हीनता बोध हुने गरी व्यवहार गर्नुभएन । जेजस्तो भए पनि नर्मल तालिम लिंदा भएको हडताल, जुलुसले धेरै कुराहरू मलाई सिकाएर गएका छन् । आन्दोलनलाई दिलोज्यान दिएर साथ दिनेहरू, आन्दोलन नबिथोल्न चाहनेहरू र आन्दोलनका विरुद्ध विष मन गर्न खोज्नेहरू सबैजसो खालका पात्रहरू भोग्न पाइयो । यो मेरो जीवनको पहिलो सङ्घर्ष पनि हो ।
००
यही नर्मल तालिमको उपलब्धि भनौँ या यस आन्दोलनकै अनुभव भनौँ शिक्षकहरूको एकता महसुस गरियो । शिक्षक सङ्गठनहरू थिएनन् । नेपाल राष्ट्रिय शिक्षक सङ्गठन २०३६ सालमा मात्र गठन भएको देखिन्छ । काभ्रेका हामी शिक्षकहरूले २०३० सालमा नै काभ्रेको शिक्षक सङ्गठन बनायौँ । नर्मल तालिममा धेरैजसो शिक्षकहरूसँग परिचय भएकै कारणले काभ्रेमा शिक्षक सङ्गठनको निर्माण हुन सकेको हो । र मेरै घर छेउको एक जना शाक्यको घरमा शिक्षक सङ्गठन गठनका लागि भेला डाक्यौँ । मनमा रोक टोक थिएन, स्फूर्ति मात्र छ । त्यसैले रहर गरियो; वैध–अवैध के हुने हो त्यसको पनि केही मापदण्ड गर्न खोजिएन । काभ्रेका लागि एउटा शिक्षक सङ्गठन गठन गर्ने भेलाले निर्णय गर्यो।
सर्व सम्मतिबाट मेरै अध्यक्षतामा र कान्छा वासुकला सचिव रहने गरी शिक्षकहरूको तदर्थ समिति गठन भयो । मेरो गतिविधि उग्र जस्तो देखिएको हुनाले नै होला मेरो शिक्षण पेसामा चलखेल गर्न प्रशासन अग्रसर भयो । मलाई एकै ठाउँमा राखेनन् । कहिले पाँचखाल, कहिले भैंसेपाटी, कहिले धुलिखेल सरुवा गर्न थाले । धुलिखेलमा रहँदा–रहँदै जिल्ला शिक्षा कार्यालयबाट म्याद सिद्धिएको पुर्जी पठाई दियो । सङ्गठनले खासै कामै गर्न सकिएन; यताउता लाग्दा–लाग्दै हैरान ! शिक्षकहरूको विश्वास त थियो; तर हाम्रो बर्कत नै पुगेन । हामी सफल हुन सकेनौँ । सरकारको कालो सूचीमा मात्र ‘कालो शिक्षक’का रूपमा दर्ता भयौँ ।
काभ्रेको शिक्षक सङ्गठन त बन्यो तर योजनाबद्ध कुनै पनि काम गर्न नसक्नुको पीडा मनमा थियो । सरकारको आँखामा कसिङ्गर बन्यौँ । भएको प्रावि शिक्षक पेसा पनि धरौटीमा प¥यो । शिक्षण पेसाबाट अलग्ग राख्न म्याद नथपीकन म्याद सिद्धिएको पुर्जी काटेर शिक्षण पेसाबाट निकाली दियो । जिल्लामा न्याय–निसाफ गर्ने कोही भएन, हामीले पनि सङ्घर्ष चलाउन सकेनौँ । जिल्ला शिक्षा अधिकारी, प्रमुख अधिकारीहरू कहाँ पुगेर म्याद थपिदिएको व्यथा पोख्न गयौँ । निसाफ भएन अझ भनौँ धम्कीको भाषामा प्रजिअले भने – “राजाको माना खाएर राजाकै खेदो गर्ने तपाईँलाई हामी पाल्न सक्दैनौँ । सके बन्दुक समात्नुस् हामी सके तपाईँको बन्दुकलाई रोक्ने प्रयास गर्छौँ । सकेको गर्नुस् ।” हामी नाजवाफ भई भौँतारिनु परयो । हाम्रो केही जोड चलेन ।
शिक्षा अधिकारी कहाँ पुग्दा पनि अवैध शिक्षक सङ्गठन गठन गरेर नचाहिदो अवैध कार्य गरेकोले सङ्घ–सङ्गठन बनाए बापत उल्टो कार्यवाही गर्ने कुरा गरेर हामीलाई फर्काइदियो । कतैबाट न्याय पाउन सकिएन । आन्दोलन, हडताल र सङ्घर्ष पनि हामीले उठाउन सकेनौँ । काम नभएपछि बेकारी भई भौँतारिन प¥यो । हाम्रो केही जोड चलेन ।
रहर मनमा आउना साथ त्यसलाई प्रयोग गर्ने वातावरण नबने सम्म प्रयोग गर्न सकिंदो रहेनछ । परिस्थिति तयार नभए सम्म कुनै पनि कार्य गर्न खोज्दा अप्ठ्यारो हुँदो रहेछ । पञ्चायती कालरात्रिमा जिल्लाका निरङ्कुश प्रशासकहरूका आँखा र मन पनि निरङ्कुश नै हुँदा रहेछन् । हाम्रा पनि निकै कमजोरीहरू छन् । सङ्गठन परिष्कृत रnदरिलो नभएको कारणले र हामी जस्ता व्यक्तिहरूबाट सिर्जित योजनाहरूमा परिपक्वता नभएकैले हामी असफल भयौँ । शासकहरूका मतियारहरूको परिभाषामा शिक्षक सङ्गठन बनाउन रहर गर्ने हामीहरू ‘अवैध’भयौँ । नर्मल तालिममा शिक्षक एकताबाट प्राप्त भएको उपलब्धिबाट सिकेर हतारमा हामीले काभ्रेमा शिक्षक सङ्गठन बनायौँ – तर हामी असफल भयौँ । यो अनुभव स्मरण गर्न लायक मेरो जीवनका पानाहरू नै भएकोले स्मरण गरिरहेछु ।
