साँखु र कवि गिरिजा

२०२८ सालतिरको कुरा हो । करिब ५३ वर्ष अगाडिको कुरा । साथीभाइहरूसँग त्यसताका काम विशेषले साँगामा वास बसेका थियौं । साँगाबाट भोलिपल्ट फर्किने क्रममा साँखुको याद आयो । साँखु पुगेको थिइनँ;पुग्ने रहर भयो । साँगामा सँगै वास बसेका दुई जना मित्रहरू लक्ष्मीभक्त कायस्थ र गोपाल वैद्यलाई यो मेरो मनको खुल्दुली पोख्यौँ । ती मित्रहरूले तत्कालै साँखु घुम्न जाने मेरो रहरलाई साथ दिने भयो । २२ वर्ष जवान छँदा को ‘रहर’ भनेको ऊर्जाशील गरी हाल्ने खालको रहर हो । त्यही रहर बोकेर साँखुमा पुगेको र त्यहाँ पुग्दा मेरो सम्मानमा अचानक भाग्योदय मा.विमा भोलिपल्ट कवि गिरिजाले कार्यक्रम राखेको मलाई सम्झना आइरहन्छ । 

त्यही रहर बोकेर हामी जाने भयौँ साँखु । साँगाको तेर्सो–तेर्सो बाटो भएर उकालो÷ओरालोको परवाह नगरीकन हामी तीनै जना जवानीको जोस बोकेर साँगाबाट साँखुतर्फ लम्क्यौँ । बाटो पनि याद थिएन, सोध्दै, खोज्दै गयौँ । करिब ३ घण्टा जति लगायौँ हामीहरूले साँखु पुग्न । मलाई याद छ; साँखु पुगेपछि बजार एक चक्कर लगायौँ । नेवारहरूको बाहुल्यता रहेको उक्त साँखु बजारका कोही पनि व्यक्तिहरूलाई हामीहरूले चिनेका थिएनौँ । तर गोपालजीले आफ्नो दिदी साँखुमा रहेको ढाडस पूर्ण भरोसाका कुराहरू गरेकोले हामी ढुक्क भयौँ — एक रात साँखुमा बस्ने भयौँ । 
चिया १÷१ कप पिउने रहरले हामी एउटा होटेलमा छिरेर चिया पिउँदै थियौँ । त्यही होटेलमा एक जना युवक आउनु भई मलाई सम्बोधन गर्नुहुँदै कहिले आउनु भएको भनी सोध्नुभयो । भर्खरै आई पुगेको । साँखुमा पुग्न पाएको छैन, रहर लागेर घुम्न आएको भन्यौँ । मलाई आत्मीयता देखाउँदै सम्बोधन गर्नु हुने मित्र त साँखुका कवि गिरिजाप्रसाद जोशी पो रहेछन् । खुसी लाग्यो ! गिरिजाजी सँग साँखुमा भेट्न पाउँदा । केही महिना अगाडि कवि दुर्गालाल श्रेष्ठको घरमा उहाँसँग मेरो परिचय भएको सम्झना पो खुल्यो । उहाँको अनुरोधमा हामी तीनै जना डोरिएर गिरिजाजीको घरमा पुग्यौँ । खाजा खान अनुरोध गर्नुभयो । उति नै खेर नै भाउजूले समय्बजि ल्याई दिनुभयो । समयबजिसँग ‘अन्टी’ पनि भाउजूले ल्याउन भयो । त्यस बेला चुरोट, रक्सी केही पनि सेवन नगरेको बेला भएकोले ‘अन्टि’ भित्रको ‘जल’पिउन रहर गरेनौँ । 

गिरिजासँग भेट भएर मज्जा भयो; भनौँ ! कोही पनि नचिनेको ठाउँमा आइपुगेको हुनाले केही क्षण घुमेर फर्कने नै हाम्रो सोच थियो । तर कवि गिरिजा भेटेकोले आज एक दिन साँखुमा नै रहने भयौँ । गिरिजाजीले बस्ने व्यवस्था पनि मिलाउने इच्छा पोख्नुभएको थियो तर गोपालजीका दिदीकहाँ बस्ने टुङ्गो लगाइ सकेकोले उहाँ कहाँ नबस्ने भयौँ । केही क्षण नेपाल भाषा आन्दोलनको चर्चा, देशका जनताका मुक्तिका कुरा, साहित्य सिर्जना र गतिविधिका प्रसङ्ग आदि कुरा चर्चा चलायौँ । तर्क गर्न सिपालु कवि, व्यङ्ग्य बोले जस्तो गरेर वास्तविकता बोल्न सक्षम कवि गिरिजाले अन्टिको ‘जल’नपिउने मेरो उद्घोषलाई व्यङ्ग्य गर्दै भनेका कुराहरू याद आइरहन्छ । उहाँले त्यस बेला भन्नुभएको थियो — एक जना चुरोट पिउने मित्रले अरूलाई पनि पिउन अनुरोध गर्छन् अर्थात् पिउनेहरूले तुरुन्तै कन्जुस्याइँ नगरी अरूलाई चुरोट फर्मान् गर्छन् । यसै गरी एक जना रक्सी पिउने मित्रले आफूले मात्र नपिई अरूलाई पनि पिउन बल गर्छन् । यदि पिउने खालका भएमा आफैँले उनको पैसा तिरी दिन्छन् । अरूलाई दिने भावना यिनीहरूसँग हुन्छ भनी चुरोट र रक्सी पिउनेहरूको उदारताका कुरा गरे । 

तर्क निकाल्न सिपालु भएकै कारणले उहाँले चुरोट र रक्सी पिउनेहरू उदार हुन्छन् र उनीहरूले समाजलाई दिनका लागि कन्जुस्याइँ गर्दैनन् भनी अनौठा तर्क निकाल्दै मलाई व्यङ्ग्य गर्नुभयो । उहाँ कस्ता थिए, स्वभाव कस्तो थियो केही पनि मलाई त्यसताका थाहा थिएन । एउटै रसायनले हाम्रो मित्रता जोडिदिएको हो । उहाँ पनि कवि, म पनि कवि । गिरिजा पनि समाजका पथ प्रदर्शक र अभियन्ता म पनि नेपाल भाषा आन्दोलनका सक्रिय अभियन्ता । हाम्रो मित्रतामा यस भेटघाटले हामीलाई एक–अर्कामा निकै नजिक तुल्याई दियो । केही घण्टाको कुराकानी पछि हामी उहाँ कहाँ बाट छुट्यौँ । र हामी गोपालजीका दिदीको घरतर्फ लम्क्यौँ । 

आज साँखुमा बस्ने भयौँ । गोपालजीका दिदी÷भिनाजुहरूसँग सम्पर्क ग¥यौँ, त्यहीँ खाना खायौँ र त्यहीँ सुत्यौँ । साँखु देख्यौँ र एक रात साँखुमा नै निदायौँ र मन भरि गिरिजालाई समेट्न पायौँ । कहिल्यै नपुगेको साँखुमा एक रात निदाउन पायौँ । 

भोलिपल्ट बिहानै हामी उठ्यौँ र साँखु घुम्न हामीहरू निस्क्यौँ । घुम्दै गर्दा ठाउँ–ठाउँमा अनौठो पो देखियो । कल्पना नै गरेको थिइनँ । साँखुको सार्वजनिक ठाउँहरूमा ‘साँखुमा मोहन दुवालको सम्मानमा कार्यक्रम हुँदै छ — भाग्योदय माविमा आउन अनुरोध गरेका हातले लेखेका पोस्टरहरू छ्यापछ्याप्ती ठाउँ–ठाउँमा टाँसेका पोस्टरहरू देखियो । हामी तीनै जना छक्क प¥यौँ र ११ः०० बजे भाग्योदय मावि पुग्ने रहर बोकेर चाँडै चाँडै घुमेर हामी बसेको घरतर्फ लाग्यौँ । त्यहीँ खाना खायौँ र ठिक ११ः०० बजे हामी भाग्योदय माविमा छि¥यौँ । मेरो जीवनमा हुने पहिलो सम्मान कस्तो हुने हो, त्यहाँ मैले के बोल्ने हो मनमा धुकचुक धुकचुक लागिरह्यो । विद्यार्थीहरू र केही स्थानीयहरूको उपस्थितिमा भएको उक्त कार्यक्रममा विद्यार्थीहरूबाट फूल माला लगाई मलाई र साथीहरूको स्वागत गरे, उपस्थित स्थानीय मित्रहरूले फूलको गुच्छा दिई सत्कार गरे र उद्घोषण र स्वागतको क्रममा साँखुका गौरवशाली कवि गिरिजाप्रसाद जोशीले आफ्नो मनोभावना यसरी पोख्दै भन्नुभएको थियो जुन सम्झना गर्न लायकको थियो । मेरो सम्मानमा अत्यन्त आदरपूर्वक भन्नुभएको उक्त उद्गार मैले यसरी उतारेँ — “मोहन दुवाल बनेपाका कवि हुन् । उनी नेपाल भाषा आन्दोलनका सक्रिय अभियन्ता पनि हुन् । समाज रूपान्तरण गर्नका लागि सधैँ खटिइरहने सङ्घर्षशील मित्र पनि हुन् । जसले ‘बिगुल’पत्रिका २०२७ मा नै प्रकाशन गर्नुभयो । उनीजस्ता परिवर्तन कामी कवि र सम्पादकको स्वागत र सम्मान गर्न पाउँदा साँखु गौरव महसुस गर्दछ । समाजका लागि खटेर लाग्ने यस्ता मित्रहरूको सम्मान हुँदैन । यस समाजमा समाजलाई ठगेर, लुटेर खानेहरू जो तथा कथित ठुला देखिँदा छन् तिनीहरूको स्वागतमा ढोका बनाउँछन् तिनीहरूको भव्य स्वागत गर्दछन् । तर हामी यो परम्परा र भाष्यका विरोधी भएकोले समाजका सपुतहरूको स्वागत गर्न पाउँदा खुसी हुन्छौँ । त्यसैले आज साँखुमा देशका एक जना कर्मठ सपुत बनेपाका मोहन दुवालको स्वागत गरेर सम्मान गर्न पाउँदा हामी अति नै रमायौँ ।” स्वागत पछि मेरो मन्तव्यका लागि अनुरोध भयो र मैले आफ्नो विचार राख्दै भनेँ — “ समाज मुख्यतः दुई वर्गमा विभाजित छ – पहिलो रगत पिपासु खुनी मुठ्ठी भरका सबै सुविधाले सम्पन्न वर्ग र दोस्रो सम्पूर्ण जन्मसिद्ध अधिकारहरू देखि वञ्चित गरिएका करोडौँ करोड भोका, नाङ्गा वर्ग । हुन त समाजमा अन्य वर्ग पनि हुन्छन् तर मुख्य यिनै दुई वर्ग हुन् । यसै अनुरूप विचारधारा पनि विभिन्न भएर पनि मुख्य दुई विचार धारा हुन्छन् । समाजको वर्गीकरण अनुसार नै विचार हुन्छन् – यस कुरालाई कसैले अस्वीकार गर्न सक्तैन । थिचिएकाहरू, मिचिएकाहरूको मुक्तिका लागि ठाउँ–ठाउँमा सङ्घर्ष हुँदै छन् । बहुसङ्ख्यक जनताको मुक्ति त अवश्य एक दिन खुल्छ । सत्यकै विजय हुन्छ, असत्यको विजय क्षणिक हुन्छ । यस्तै भावनाको यात्रामा छु । तपाईँहरूले माया गरेर साँखुको माया पोखेर म प्रति गर्नुभएको यो सम्मान मेरो लागि जीवनकै ठुलो आरम्भमा भएको महत्त्वपूर्ण सम्मान हो । यो सम्मानलाई म आदर गर्छु — म निरन्तर जनता र देशको पक्षमा उभिइरहन्छु ।”

कार्यक्रम सिद्धिएपछि साँखुको माया मनमा राखेर हामी घरतर्फ फर्कियौँ । साँखु मनमा, गिरिजा कर्ममा सजाएर हामी साँखुबाट फर्कियौँ । मसँगै यात्रामा रहेका मेरा दुई जना साथीहरू जो कोरा भावनाका छन् उहाँहरू मेरो सम्मान अचानक साँखुमा भएको देखेर निकै रमाउनुभयो । बाटोमा एक–अर्कामा खुसी साट्दै हामीहरू बनेपामा फर्कियौँ । 
मनमा साहस थपिदियो साँखुले । यात्रामा उत्साह थपिदिनु भयो गिरिजाजीले । जीवनमा पहिलो चोटी मबाट हुँदै आएको जन पक्षीय कार्यहरूको र प्रगतिशील लेखनको उत्कृष्ट उद्घोषण हुँदै आएको ‘बिगुल’को अनुमोदन गरी दिए गिरिजाजीले र साँखुले । मन–मनमा उत्साह थपिदियो, विश्वास र आस्थामा बल भरिदियो – मेरो भावनालाई दह्रो बनाउन यस सम्मानले ऊर्जा थपिदियो । साँखु र कवि गिरिजा मेरो मनमा मजबुत ढङ्गले घरको जगजस्तै बन्न गएको छ — जुन बिर्सी पठाउन गाह्रो छ । ०००