देवकोटाको कवितात्मक गद्यकारिता

लक्ष्मीप्रसाद देवकोटासँग मेरो अजिवको सम्वन्ध छ । काव्यभन्दा पहिले मैले महाकविको गद्य पढेँ । म उनको लेखन शिल्पीले मोहित भएँ । उनको भाषाले अहिलेसम्म तानिरहेको छ । त्यो विशिष्ट प्रकारको सांगीतिकतालाई म ‘कवितात्मक गद्यकारिता’ भन्न रुचाउँछु । त्यहि कवितात्मक गद्यकारिता मैले पछि शंकर लामिछाने, मञ्जुल, राममणि रिसाल, डा. दुर्गा भण्डारी र शारदा शर्माका निवन्धमा पाएँ ।

हो, मैले ‘मुनामदन’ भन्दा पहिले ‘दाडिमको रुखनेर’ पढेँ ।
महाकविका काव्यिक सिर्जना नपढ्दै उनको गद्यले म कायल भएँ । प्रकृतिको सानिध्यमा लेखिएका हरफहरुले मलाई बौलाहा बनायो । कतिसम्म भने २०४७÷४८ सालतिर मैले उनको ‘दाडिमको रुखनेर’ अधिकांश निवन्ध कण्ठस्थ पारेको थिएँ । अनि पो मैले शब्दहरुको शक्ति बुझेँ । अनुभूतिको गहिराईमा प्रहार गर्ने शब्दको सामथ्र्यलाई चिनेँ । असल र कालजयी सृजनाको परख गर्न जाने । शक्तिशाली र अनुभूतिको गहिराईसम्म प्रहार गर्न सक्ने गरि शब्दलाई सामथ्र्यवान बनाउन सकिन्छ भन्ने देवकोटाको निवन्ध पढेर नै मैले थाहा पाएको हुँ ।

देवकोटाबाट नेपाली आधुनिक निवन्धको थालनी मात्र भएन, नेपाली निवन्धले नयाँ भाव र शैली पनि पायो । नेपाली निबन्धमा देवकोटा भन्नु लगभग सवा दुई दशकको समय हो । नेपाली निबन्धको उर्वर र चहकिलो क्षण पनि त्यही नै हो । उनको रुमानी भाव र शैलीले नेपाली आत्मपरक निवन्ध शक्तिशाली र सामथ्र्यवान बनेको छ । नेपाली निवन्ध पढ्न चाहनेका लागि देवकोटा मानक हुन् । निवन्धको जग बसालेका देवकोटाले निबन्ध के हो ? यो कस्तो हुनुपर्छ ? भन्ने आम पाठकको जिज्ञासालाई आफ्नै निवन्धमार्फत शान्त पारेका छन् । मलाई थाहा छ, आत्मपरक निबन्धमा अनुपम नमूनाको रूपमा देवकोटाका निबन्धहरू आएका छन् ।
‘लक्ष्मी निबन्ध संग्रह’को भूमिकामा प्रस्तुत भएका देवकोटाका निबन्धसम्बन्धी दृष्टिकोणहरूले निबन्धको सैद्धान्तिक स्वरूपलाई स्पष्ट पारेको छ । निबन्धगत मूल्य र मान्यतालाई आधार मानेर हेर्ने हो भने देवकोटाका निबन्धहरूलाई नेपाली निबन्ध साहित्यकै सर्वोत्कृष्ट सिद्धि मान्न सकिन्छ । तर देवकोटाको काव्यिक सृजनाको ज्यादा चर्चा हुने गरेको छ । कविताको तुलनामा निबन्ध सिर्जनामा देवकोटाको कलमको गति निकै सुस्त रह्यो । तर उपलब्धिका रुपमा कवितामा झैं निबन्धमा पनि देवकोटा एक अविजेय साधक हुन् । म उनको कवितात्मक गद्यकारिताको ठूलो प्रशंशक हुँ र कविताको छायामा उनका निवन्ध परेको सत्यसँग अपरिचित पनि छैन ।

नेपाली आधुनिक निवन्धको आरम्भ

वि.स. १९९३ कार्तिकको ‘शारदा’ मा देवकोटाको प्रथम निबन्ध ‘आषाढको पन्ध्र’ छापियो । यसै निबन्धबाट देवकोटाको निबन्धयात्रा आरम्भ भएको हो । त्यसो त त्यसको दुई वर्षअघि अर्थात् वि.स. १९९१ फागुनको शारदामा बालकृष्ण समको ‘बर्दाहामा शिकार’ भन्ने निवन्ध छापिएको थियो । तर कतिपय समालोचकले ‘बर्दाहामा शिकार’ लाई कथा भनेका छन् । सम आफैले पनि यसलाई कथा नै भनेका छन् । यसरी देवकोटाको ‘आषाढको पन्ध्र’ बाट नेपाली आधुनिक निवन्धको आरम्भ भएको मान्न सकिन्छ ।
निबन्धयात्राको यस थालनीसँगै नेपाली निबन्धले आधुनिकताको बाटो स्पष्ट रूपमा अँगालेको देखिन्छ । वि.स. १९९५ सम्ममा ‘शारदा’ मै उनका ‘निन्द्रा’, ‘फूल’, ‘भलाद्मी‘ जस्ता निबन्धहरू छापिए । त्यसको दुई वर्षपछि १९९७ मा प्रकाशित उनको ‘पहाडी जीवन’ निबन्ध नेपाली आधुनिक निवन्धको मानक रचना हो । देवकोटाको अनुवाद र सम्पादनमा १९९८ मा निस्किएको ‘प्रसिद्ध प्रबन्ध संग्रह’ ले निवन्धप्रति नेपाली पाठकलाई डोहोर्याएन मात्र पाश्चत्य निवन्धकलाको पर्याप्त ज्ञान देवकोटामा रहेको प्रष्ट पा¥यो ।
नेपाली निवन्धमा देवकोटाले प्रयोग गरेका शैली र विशिष्टता उनको जागिरसँग जोडिन्छ । यदि नउले भाषानुवाद परिषदमा जागिर खाएका थिएनन् भने निवन्धका यति राम्रा बान्कीहरु आउथेँ भन्नेमा शंका उब्जिन्छ । महाकवि देवकोटा वि.स.२००० सालमा भाषानुवाद परिषदमा जागिरे भिए । त्यसबेला उनको काम लेख्नु र अनुवाद गर्नु भयो । त्यही समय उनको निवन्ध लेखन माझिएको र अब्बल सृजना जन्मिएको देवकोटाकालीन समालोचक र अध्येताहरुले जनाएका छन् । त्यसो त भाषानुवाद परिषदको जागिरे भएकै बेला उनले तयार पारेको ३७ वटा निबन्धको ‘लक्ष्मी निबन्ध संग्रह’ २००२ सालमा प्रकाशित भयो । प्रष्ट बोल्ने महाकवि देवकोटाले आफुले जागिर खाने भाषानुवाद परिषदलाई ‘मगज कारखाना’ संज्ञा दिएका छन् भने त्यही समयमा प्रकाशित लक्ष्मी निवन्ध संग्रहलाई ‘मगज कारखानाका उत्पादन’ भनेका छन् । देवकोटाको यो निबन्ध संग्रह नेपाली निबन्धकै विशिष्ट उपलब्धि हो । त्यसपछि २०३९ सालमा प्रकाशित दाडिमको रुखनेर मेरा प्रिय निवन्धहरुले भरिएको छ । राजेन्द्र सुवेदीले सम्पादन गरेको यस कृति नेपाली निवन्धको अब्बल कृति हो ।

अंग्रेजी निवन्ध पनि अब्बल

महाकवि देवकोटाले अंग्रेजीमा पनि थुप्रै निबन्ध लेखेका छन् । तीमध्ये केही प्रकाशित पनि छन् । पचासभन्दा बढि अंग्रेजी निवन्ध रहेको समालोचक चुडामणि बन्धुले ‘देवकोटा’ पुस्तकमा लेखेका छन्। उनले त्यहाँ देवकोटाका अंग्रेजी निवन्धको सूची नै छापेका छन् । देवकोटाका यल जभबचष्लन भिनभलमक बदयगत यधलकभाि त मैले पनि पढेको छु । प्रिय लेखक शंकर लामिछानेको नेपालीमा अनुवाद गरेको त्यो निवन्ध पढ्दा म निकै रोमाञ्चित बनेँ । ‘आफ्नो चर्चा आफैंले सुन्दा’ शीर्षकमा २०२२ मा प्रकाशित त्यो निवन्ध मेरो लेखनको महत्वपूर्ण प्रेरणाश्रोत हो ।

एउटा सानो इश्वर !

उदात्त भावना, स्वच्छन्द कल्पनाले भरिएका देवकोटाका निवन्धमा अनावश्यक र देखावटी बौद्धिकता छैन । रोमाण्टिक चेतनामा रहस्यवादको उत्खनन् भेटेको छु मैले उनका निवन्धमा ।
प्रकृतिप्रधान मानवता उनको निवन्धको आधारभूमी हो । प्रकृति र मानवताभन्दा पर जानु पनि कहाँ । जे छ यिनैमा छ । यहीँ छ ।
‘यो टेविलगफ मात्र हो, शास्त्र होइन, यो एउटा फुर्सदको मनोरञ्जन हो ।’ आफ्ना निवन्धबारे देवकोटाले भनेका पनि छन् । भयङ्कर भयङ्कर शब्दहरु राखेर बौद्धिकता छाट्ने काम उनले गरेका छैनन् । तर मैले उनका निवन्धहरुमा ज्ञानको ओजस्वी दृश्य र चेतनाको फराकिलो क्षितिज भेटेको छु । निवन्ध आत्मपरक हुनुपर्छ भन्नेमा अडिग उनी साहित्यमा बाहिरी सिंगार पटारभन्दा सहज प्राकृत अभिव्यक्तिका पक्षमा थिए । त्यसो त जीवनका विसङ्गतिको आलोचना, प्रकृतिको रौद्रपक्षको चित्रण, विद्रौहपूर्ण भावावेग, रोमान्टिक प्रगतिवादतिरको उन्मुखता देवकोटाका निवन्धमा पढ्न सकिन्छ । ज्ञानविज्ञानका विविध आयाम र जीवनका मूल्य मान्यताहरूलाई सन्तुलित शैलीमा निवन्धमा लेख्ने उनको परिपक्वता, बौद्धिकता र तार्किकताको म प्रशंशक हुँ ।
देवकोटाले निबन्धमा आफ्नै ईश्वरसत्ताको प्रतिपादन गरेका छन् । सर्जकको कल्पना शक्तिलाई उनी ईश्वरीय शक्तिको संज्ञा दिन्छन् ‘सृजनाका क्षणमा म पनि एउटा सानो ईश्वर हुँ ।’

समालोचकको स्वीकारोक्ति

म मोहनराज शर्मा, दयाराम श्रेष्ठ र चुडामणि बन्धुका साहित्यिकि समालोचना र साहित्यिक इतिहास पढेर हुर्किएको मानिस हुँ । उनीहरुले पनि आआफ्ना समालोचना र इतिहासमा देवकोटालाई नेपाली निवन्धमा आधुनिक निवन्धगत मूल्यलाई समग्रता आत्मसात गर्ने पहिलो निवन्धकार भएको उल्लेख गरेका छन् । आधुनिक निबन्धका क्षेत्रमा देवकोटा अब्बल रहेको उनीहरुले आआफ्नो कृतिमा दावी गरेका छन् । समालोचक राजेन्द्र सुवेदीले पनि देवकोटालाई ‘निबन्ध क्षितिजका एकछत्र रथवाही’ भनेर प्रष्ट लेखेका छन् । लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा आधुनिक नेपाली निबन्धका मानक प्रतिभा रहेको सर्वत्र स्वीकार भएको कुरा हो । तर काव्यिक सृजनाको अत्याधिक चर्चाका कारण उनका निवन्धहरु ओझेलमा पो परे की भन्ने मलाई लाग्छ । हुन त सृजना छोपेर कहाँ छोपिन्छ ? नेपाली निबन्धकै विशिष्ट उपलब्धि मानिएको ‘लक्ष्मी निबन्ध संग्रह’ र ‘दाडिमको रुखनेर’ कालजयी निवन्धहरुले भरिएको कृति हो ।

मनमौजी मसला र प्रकृति

महाकवि देवकोटाले आफ्ना निवन्धहरुलाई ‘विभिन्नताका मौजी मसला’ भनेका छन् । विषयगत विविधताले भरिएका उनका निवन्धहरु विश्रृखंलित छन् । विषयान्तर छन् । तर पाठकले पत्तो नपाइकनै ति जोडिइसकेका हुन्छन् — शैली र भाषाको जादुले । सबैलाई थाहा छ, देवकोटाको निबन्धको आधारभूमि प्रकृति हो । उनी प्रकृतिका कलकल र झरझरमा रमेका छन् । जीवन फलेफुलेको हेर्न प्रकृतिकै शरणमा जानुको विकल्प नभएको सत्यलाई भलिभाँती जान्दछन् । त्यही भएर प्रकृति चित्रणबाट उनका कुनै पनि निबन्ध अलग छैनन् । विभिन्नताका मौजी मसलाको कुरा गर्ने देवकोटा आफ्ना निबन्धको विषयवस्तु आफैं बनेका छन् । उनले कतै लेखेका पनि छन्, ‘कहीं म प्रबन्धभित्र आफैं घुसेको छु–व्यक्तित्वको रङ रङाएर आफूलाई चिन्न तथा चिनाउनका लागि ।’
त्यसो त निजी मान्यतालाई विषयबस्तु बनाउन खप्पिस देवकोटाले जीवनजगत सम्वन्धी आफ्ना मान्यताहरु प्रष्ट पारेका छन् । उनका कतिपय निबन्धहरू आध्यात्मिक छन् । वेदान्ती छन् । कति निवन्धहरु पढ्दा देवकोटालाई इश्वरसँग भरोसा छजस्तो लाग्छ । ‘आखिर रहेछ श्रीकृष्ण एक’ भनेर जीवनको उत्तरार्धमा उनले लेखेका पनि छन् । तर उनका निवन्ध पटक पटकपटक पढिसकेपछि मैले देवकोटालाई कतै अध्यात्मवादी, कतै मानवतावादी र कतै रहस्यवादी देखेको छु । त्यसो त ‘धुम्रपानको क्षमाप्रार्थना र जुवा’ दुई देवकोटाको ‘मास्टरपीस’ बौद्धिक निबन्ध हुन् ।

स्वच्छन्दताका सर्जक

देवकोटाका निवन्धले कुनै नियमको बन्देज स्वीकार गर्दैन । बस्तुमयताभन्दा हार्दिकता, विवेकको नियन्त्रणभन्दा स्वतःस्फुर्तता, बौद्धिकताभन्दा भावुकता रोज्छ । त्यसो त निवन्ध भनेकै स्वच्छन्दता हो । भाषिक शैलीगत वैशिष्ट्य रहेका निवन्धहरुलाई सर्वाधिक पढिएका र कालजयी बन्ने गरेको छन् । उनी रोमाण्टिक कवि हुन् र निवन्धमा पनि उनको त्यही रोमाण्टिक चेत प्रष्ट छ ।
उनी भन्छन्,
—‘अलङ्कार चन्द्रोदयका नियम अनुसार कविता लेख्ने, सिंगारी पटारी राम्रो बन्ने । सचेत अनुकरणबाट सौन्दर्य निकाल्ने मेरा निम्ति रद्दी लेखनदास हुन् ।’
—‘म मै जस्तो छु, अरु जस्तो छैन….प्राकृतिक भावमा चले मेरो सच्चा रुप निक्लिहाल्छ । म राम्रो बनाएर देखाउन चाहन्न, आएको कुरा आओस् ।’
देवकोटाका निबन्ध अनौपचारिक गफको शैलीमा छ । बन्धनमुक्त भएर निस्कपट बोलेका छन् । निवन्धमा उनी औपचारिकताको विरोधमा छन् ।

हार्दिकता मिश्रित बौद्धिकताले भरिएका उनका निवन्धहरुको जति चर्चा हुनुपथ्र्यो त्यति हुन सकेन भनेर म फेरि पनि दोहोराउँछु ।