सन् १९७४ सालतिर रत्नश्रीमा मेरो कथा शान्ति गुरुमाप्रकाशित भए पछि नेपालका एक चर्चित कथाकार परशु प्रधानबाट कल्पनातीत एउटा अन्तर्देशीयमा लेखिएको पत्र पाएकी थिएँ । ‘शान्ति गुरुमा’ कथा उहाँलाई खुबै मन परेको र फेरि अतीतमा उस्तै गम्भीर चरित्र भएकी एउटी शिक्षिकाले परशुजीको जन्मभूमि भोजपुरमा उहाँलाई पढाएकी कुराको जिकर गरिएको थियो त्यो पत्रमा ।
त्यसबेला दुई तीन बर्षदेखि कथाहरू लेख्दै गरेकी युवती थिएँ म र परशु प्रधान आफ्ना विशेष कथाहरूका कारण ख्याति कमाएका एक स्थापित लेखक थिए । उहाँका उपन्यास सबै बिर्सिएका अनुहारहरूर वक्ररेखाभित्रका कथाहरू पढिसकेकी थिएँ मैले, पढेर परशु प्रधानका कथाशिल्प, भाषा–शैली अर्थात सम्पूर्णतामा उनका सृजनाहरूप्रति औधि प्रभावित पनि भएकी थिएँ । त्यस्ता स्रष्टाबाट त्यो प्रेरणाप्रद: पत्र मेरो निम्ति एउटा सुखद उपलब्धि थियो । रत्नश्रीमा रहेको मेरो ठेगानानुसार नै परशुजीले त्यस अन्र्तदेशीय पत्रमा–विन्दिया सुब्बा, तीनधारे, खरसाङ, भारत भनेर ठेगाना लेख्नुभएको थियो, तर आश्चर्य ! त्यो पत्र कतै नअल्मलिई, व्यवधानमा नपरी सोझै आइपुगेको थियो मसम्म । त्यसबेला दार्जिलिङ वरिपरिबाट पत्रहरू आइरहन्थे, आमा कराउँथिन्–“के बिघ्न चिठ्ठी आ’को हौ यसको ।” हँसिला, फुर्तिला, डाकवाला क्षेत्रीदाजु ठीक यही वाक्यमा सम्झाउँथे आमालाई–“अलिक लेखक छ त, आउँछ नि यसरी चिठ्ठीहरू ।” त्यस समयकालमा पत्र पढ़नु–लेखनु, पाउनु–पठाउनुको आनन्द वर्णनातीत छ । अहो ! कत्रो आनन्द थियो पत्रहरूको प्रतीक्षा गर्नुमा ।
दर्पण, रत्नश्री, शिलान्यास, बान्की, मधुपर्क आदि तिर कथाहरू प्रकाशित हुँदा नेपालबाट पनि बेला बेला पत्रहरू पाइरहन्थेँ म । यही क्रममा आफूले कथाहरू मनपराएकी कथाकारको पत्र पनि अप्रत्याशित जस्तै आइपुग्यो म कहाँ र ती स्रष्टासँग एउटा साहित्यिक सम्बन्ध स्थापित भयो । यति मात्र होइन, उहाँ सदाकालका लागि एक आत्मीय मित्र र मेरा शुभचिन्तक दाइ पनि हुनुभयो । एक अति प्रतिभाशाली, अथक लेखक तथा साहित्यिक संगठन र संस्थाहरू स्थापित गर्न नेतृत्वगुणले सम्पन्न कुशल व्यक्तिको रूपमा आज परशु प्रधान मेरा प्रेरणा पनि हुनुहुन्छ ।
श्री प्रधानको त्यस पत्रको उत्तर धन्यवादसहित लेखिपठाँए मैले र फेरि एउटा–दुइटा पत्रहरूको आदान प्रदान भएपछि यो क्रम बन्द भयो ।
सन् १९८३ को अक्टोबर महिनामा दुई अन्तरङ्ग साथीहरू मनु र सवितालाई लिएर म काठमाण्डौं गएँ । साथीहरूले कान समातेका थिए । घुम्न गएका हौं हामी, त्यसैले साहित्यिक भेटघाटहरू नगर्ने । मेरा विद्यार्थी जीवनका अनन्यतम मित्र हरिप्रसाद श्रेष्ठको निम्तोमा गएका थियौं हामी, तर काठमाडौं भ्रमणको दिन–तारिखबारे अग्रिम सूचना नदिएको कारण हामी पुग्दा उहाँ हङ्गकङ्ग जाने तयारीमा हुनुहुन्थ्यो । हाम्रो दायित्व आफ्ना साथीहरूमाथि दिएर भोलिपल्ट नै उड्नुभयो उहाँ । डिल्लीबजारको एउटा होटलमा बसेका थियौं हामी । हरिजीका भाइ र साथीहरू – नारायण, प्रदीप, किशोर, ईच्छा, लता र नन्दासँग घुम्दै थियौं हामी । कहिले कालोपुल नजिक ज्ञानेश्वरमा भएको हरिजीको घरमा आमाको हातको भात खान थुप्रन्थ्यौं । कथाकार स्व. हरिश बम्जन सबिताका बड़ाबाबु भएकोले त्यहाँ गयौं । फेरि बम्जनदाइ र परशुदाइ साथी–साथी रहेछन, तर कुनै साहित्यिक भेटघाट हाम्रो भ्रमण तालिकामा थिएन । हामी केवल घुम्दै थियौं – बौद्ध, स्वयम्भू, पशुपतिनाथ, बुढानीलकण्ठ, गोदावरी, भक्तपुर, न्यूरोड, इन्द्रचोक, सोल्टी होटल आदि आदि स्थानहरूमा ।
एक साँझ होटलमा फर्केपछि एउटा कागतमा सूचना पाएँ – “ हामी आएका थियौं, फेरि आउनेछौं –परशु प्रधान ।” निकै हर्षित भएँ म । भोलिपल्ट आफ्ना तीनजना साथीहरूलाई लिएर उहाँ होटलमा आउनुभयो । जवान, चुस्त, दौरा–सुरुवाल, नेपाली टोपी र कोटमा सजिएका स्मार्ट हाकिम, आख्यानकार परशु प्रधान । उहाँ त्यतिखेर सूचना अनि संस्कृति विभागका निर्देशक हुनुहुन्थ्यो सायद । भेटघाट, कुराकानीहरू भए । निश्चित समयमा हामी दार्जीलिङ फक्र्यौ, परशुदाइसँग फेरि एउटा दुइटा पत्रहरूको ओहोर दोहोरपछि पुन: व्याप्त रह्यो । एउटा मौन अन्तराल ।
बग्नु नै जीवन हो । तर कहिले लाग्यो बग्न बिर्सेर कतै जमेँ म । तथापि सायद बगिरह्यो, थाहै नपाई वोधहीन बगिरह्यो यो । कति अचाहिँदा मोडहरू, अप्ठ्याराहरू आइपर्छन् बगाईहरूमा । दु:खद कुरो यो हो कि यसबीच सिर्जनाहीन समय नै बढ़ी बगेर गयो । तर सन् १९९७ मा मेरो सर्जक जीवनले एउटा राम्रो मोड़ लियो, जसको बारेमा आफ्ना कुनै लेखमा लेखिसकेकी छु मैले ।
त्यही उत्साहित बर्ष १९९७ को कुनै महिनातिर एकदिन सेविका प्रशिक्षण विद्यालय, दार्जीलिङमा कार्यरत थिएँ म । सिँड़ीमा उकालो चड़दै गरेका केही हल्लाहरू सुनियो । जसरी बर्षौअघि एक दिन –विन्दया सुब्बा, तीनधारे, खरसाङ, भारत भनेर एउटा पत्र टक्रक्क म समक्ष आइपुगेको थियो , उसैगरी त्यसदिन अचानक परशु प्रधान साहित्यकारद्वय स्व. वासु रिमाल ‘यात्री’ र स्व. गणेश भण्डारीसँग – विन्दया सुब्बा, दार्जीलिङ, इडन अस्पताल, भिक्टोरिया अस्पताल गर्दै सेविका प्रशिक्षण विद्यालयमा आइपुग्नुभएको थियो । अतिथि कोठामा उहाँहरूलाई राखिएपछि मलाई सूचित गरियो । १४ बर्षअघि भेट भएको साहित्यकार परशु प्रधानलाई चिन्न कति पनि अबेर गरिनँ मैले ।
त्यसबेला हामी चोकबजारको गोलघर छेउ सरकारी आवासमा बस्थ्यौं । भोलिपल्ट घरमा निम्त्याँए उहाँहरूलाई । मनले नयाँ पालुवाहरू फेरेका दिनहरू थिए ती । थाहा पाएँ परशुदाइले आफ्ना शीतकालीन आवास विराटनगरमा बनाउनुभएको थियो र अब उहाँका साहित्यिक कर्म–धर्म त्यहाँ पनि विस्तृत भएको छ । विराटनगरमा उहाँहरूद्वारा वाणी प्रकाशनको स्थापना अघिल्लो बर्षमा नै गरिएको र त्यही संस्थाको सन्दर्भमा उहाँहरू दार्जिलिङका साहित्यकारहरूकहाँ पनि अंशियार सदस्यताको प्रस्तावना लिएर आउनुभएको हो । यो संस्थामा सदस्यता लिएपछि के हुन्छ, हुँदैन, मलाई यी कुरासँग कुनै सरोकार थिएन, मेरो निम्ति परशु प्रधानको प्रस्तावनाको मोल ठुलो थियो । मैले वाणी प्रकाशनको अंशियार/सदस्यता ग्रहण गरेँ ।
प्रत्येक बर्ष माघ – फागुनतिर वाणीको बार्षिक सभा र यस अवसरमा साहित्यिक कार्यक्रम पनि सम्पन्न हुन्थ्यो, महत्वपूर्ण गोष्ठी, संगोष्ठीको आयोजन हुन्थ्यो । सभामा उपस्थितिको निम्ति सम्पूर्ण सदस्यहरूलाई समय रहँदा नै निमन्त्रण गरिन्थ्यो । प्रथम वर्ष दार्जिलिङबाट स्व. रामलाल अधिकारी, स्व. पवित्रा रेग्मी, हरेन आले, कुमारी खाती र म गएका थियौं । अतिथिहरूका लागि कुनै होटलमा खानु–बस्नुको व्यवस्था हुन्थ्यो । एउटा ठुलो चहलपहल र व्यस्तता वाणी प्रकाशनमा । संस्थाको कार्यालय स्थापित भइसकेको थियो । बडो रमाइलोसाथ, साहित्यिक उपयोगितासाथ तीन दिनव्यापी समारोहको समापन भयो । संस्थाका कर्मठ र सबल संस्थापक अध्यक्ष हुनुहुन्थ्यो परशुदाइ, कार्यक्रम आयोजनामा उहाँ लगायत स्व. कृष्णभूषण बल, विवश पोखरेल, लक्ष्मी उप्रेती, श्याम प्रधान, प्रमोद प्रधान आदि संलग्न रहन्थे ।
तर प्रत्येक बर्ष वाणी प्रकाशन विराटनगरबाट निम्तो पाए पनि म दुई बर्ष, तीन बर्षको अन्तरालमा मात्र जान पाउँथे । विभिन्न वर्षमा गरी जम्मा तीनचोटि गएँ म र ती तीनचोटिका समारोहहरूबाट मैले धेरै खुशी र उर्जाहरू बटुलेकी छु । मलाई सदैव भेट्न मन लागेका, रचना र कृतिहरूबाट प्रभावित बनेकी नेपालका सम्मानित र प्रसिद्ध साहित्यकारहरूलाई वाणी प्रकाशनका समारोहहरूमा भेट्ने सौभाग्य पाएँ । संस्थामा यत्रतत्र व्याप्त हुनुहुन्थ्यो परशु प्रधान । कुनै कुनै ठाँउमा लेखेकी पनि छु – “मलाई वाणी र परशु प्रधान साह्रै अभिन्न शब्दहरू लाग्दछन् । वास्तवमा यो सही पनि हो ।” केही बर्षअघि परशुदाइले बाणी प्रकाशनप्रति आफ्नो गुरु दायित्व हस्तान्तरण गरी शीतकालमा पनि उहाँ र भाउजु कल्पना प्रधान काठमाण्डौं नै बस्न लाग्नुभयो र शून्य भयो विराटनगर । त्यसपछि देखि त्यतातिर गइएको पनि छैन ।
भारत–नेपालका साहित्यिक कार्यक्रमहरूमा प्रसङ्गवश परशु प्रधानले मप्रति आफ्ना विचारहरू सुन्दर भावहरूमा व्यक्त गर्नुभएको छ र श्री मोहन दुवालद्वारा सम्पादित जनमत १४९अङ्कमा एउटा सिङ्गो लेख आजको पारिजात: विन्दया सुब्बापनि लेख्नुभएको छ । बर्षौदेखि हाम्रो साहित्यिक सम्बन्धलाई एउटा लेखको रुप दिनुभएको छ उहाँले, एक उद्धरण –
“झण्डै एक फाइल छन् विन्दया सुब्बाले लेखेकी पत्रहरू र ती पत्रहरू हाम्रो मित्रताको साक्षी मात्र छैनन्, नेपाली साहित्यको इतिहास, प्रवृत्ति, आन्दोलन र विकासका संवाहक पनि हुन् । ती पत्रहरू आज मैले झिकेँ, टिपेँ……….यी सबैमा समय बोलेको छ, समय र सन्दर्भको नमेटिने छाप लागेको छ । यी इतिहासका पानाहरू नहराऊन्, नमासिऊन् भनेर मैले साभार उद्घृत गर्ने दु:साहस गरेँ, क्षमा पाँऊ ।”
परशु प्रधानसँग मेरो साहित्यिक सम्बन्धलाई ठीकसँग बुझाइदिने उहाँद्वारा नै लेखिएका अझ दुई अनुच्छेद यहाँ उद्घृत गर्न उपयुक्त ठान्छु –
“विन्दया सुब्वा र परशु प्रधानको साहित्यिक सम्बन्धको मूल श्रोत नेपाली रगत र भाषा हो । भाषा र रगतको सम्बन्ध अति गाढा र आत्मीय हुन्छ भन्ने कुराको साक्षी यो पत्रमित्रका अभिव्यक्तिहरू भएका छन् ।”
“अहिले समय जेण्डरको हो, जहाँतहाँ जेण्डरको चर्चा–परिचर्चा हुन्छ । यसलाई विभिन्न दृष्टिकोण र रङ्गले हेर्ने गरिन्छ र यी पत्रहरू दुई जेण्डरबीचको पूर्णतया: स्वच्छ, सफा, पवित्र सम्बन्ध (बिल्कुलै साहित्यिक) का उदाहरणीय विषय हो । ”
यसरी जीवनका विभिन्न समयमा प्राय: १९९८ देखि २००९ सम्म मैले बेलाबेला लेखेकी पत्रहरूका लहरहरू टिप्दै एउटा लेख नै तयार गर्नुभयो परशुदाइले, जुन पत्रहरूबारे उहाँले लेख्नु भएझै साँच्चै मैले भुलिसकेकी थिएँ । पत्रहरू संगाल्ने उहाँको यत्न देखेर अवाक भएँ म । तर अफसोस ! मसँग पत्रहरूको यस्तो फाइल छैन । कतै नफाली, नष्ट नगरी राखिएका छन् पत्रहरू, कुनै कुनै त औधि महत्वपूर्ण र बहुमूल्य पनि छन्, तर खोज्दा हतपत्त नपाइने गरी कुनै यता छन त कुनै उता ।
तर परशु प्रधान मेरा लागि एउटा खुल्ला पत्र हुनुहुन्छ, एउटा खुल्ला किताब । त्यहाँ उहाँलाई पढ्दा पढ्दै म धेरैलाई पढ्न पाउँछु र आफैलाई पनि पढ्न पाउँछु । ४० वर्षको यति लामो र चोखो साहित्यिक हाम्रो सम्बन्धप्रति उहाँ गर्व गर्नुहुन्छ, म पनि गर्व गर्छु । परशु प्रधानका असंख्य कथाहरू, रचनागर्भ र लेखहरू पढिसकेँ, उहाँले साहित्यकारहरूसँग लिनुभएको अन्तर्वार्ताका दुई ठेली र उहाँलाई नै अरुले लिएका अन्तर्वार्ताकै एक ठेली तथा धेरै धेरै फूटकर कथा र लेखहरू पढिसकेँ । नेपाली साहित्यको आख्यान विधाप्रति विशाल योगदान छ श्री प्रधानको । समयलाई वोध गर्दै नित्य नवीन चिन्तनासाथ लेख्ने एक सचेत समकालीन लेखक हुनुहुन्छ उहाँ । श्रृङ्खलापूर्ण कथाहरूका सङ्कलन सीताहरूरघरआज मलाई मन परेका कृतिहरू हुन् ।
परशु प्रधानलाई बेला बेला विवादहरूमा पनि सुन्न पाइन्छ । विद्रोहहरूमा पढ्न पाइन्छ । तर सबै मिलाएर हेर्दा समग्रमा उहाँ एक औधि सिर्जनशील, उर्जावान, निरन्तर लेखिरहनुहुने अपार कृतिहरूका सर्जक तथा एक गम्भीर एवं समर्पित लेखक हुनुहुन्छ । वौद्धिकता र हार्दिकताको एक अनुपम सन्तुलन देख्न पाइन्छ उहाँका सिर्जनाहरूमा ।
भारत–नेपालको साहित्यिक जगत्बीच एक साँघुको उपमा दिनुभएको छ मलाई परशुदाइले । साँघुजस्तै कहिले बीचमा रहेर दुवैतर्फका नेपाली स्रष्टाहरूलाई माया गरेँ मैले, साथीहरूलाई लिएर कहिले ओहोरदोहोर पनि गरेँ । वास्तवमा परशु प्रधान आफै पनि एक माध्यम हुनुहुन्छ र आफ्ना साहित्यिक समूहलाई लिएर समय समय दार्जिलिङ–सिक्किमतिर आउन सदा लालायित रहनुहुन्छ ।
मभन्दा बाह्र बर्षले जेठो परशुदाइ अहिले सत्तरी बर्षतिर हिँड्नुहंँुदैछ । तर मनले आफ्नो समवयसी मान्नुहुन्छ मलाई । मुखले पनि भन्नुहुन्छ –“विन्दया बहिनी, तपाई म भन्दा यति धेरै बर्षले कान्छो हुनुहुन्छ भन्ने लागेको थिएन मलाई ।” तर इच्छाशक्तिमा, सिर्जनशीलतामा सदैव जवान हुनुहुन्छ परशु प्रधान ।
उहाँका यस्तै कर्मठ जीवन, सुस्वास्थ र सृजन–समृद्धिका निम्ति सदा प्रार्थना गर्दछु ईश्वरसँग । प्रार्थना गर्छु चार दशक अघिदेखिको यो साहित्यिक आत्मियता, एकअर्काप्रतिको सम्मानभाव साथ जसरी यतिका बर्षसम्म निर्वाह भइरह्यो , अब बाँकी रहेको जीवनमा पनि उहाँबाट यस्तै आत्मियता, सद्भाव र प्रेरणा पाइरहुँ, अथवा म पनि दिइरहनसकुँ । हाम्रा कृति र रचनाहरू यसैगरी सबै साँध–सीमानाहरूभन्दा माथि माथि भई ओहोरदोहोर गरिरहुन्, अनि निरन्तर लेखिरहुन्, लेखिरहुन् परशु प्रधान ।
