पन्छी घर फर्केन

बगैंचाको माटो अलिकति हातमा उठाएर खेलाउँदै भन्यो एडोनले –“जया ! तिम्रो देशको माटोमा एउटा विशेष सुगन्ध छ, त्यसैले दोस्रोचोटि पनि म यो देशमा र फेरि यो सहरमा आएँ । त्यसो त म अरू निकै देशहरू पनि घुमेको छु । मेरी मम्मी भन्छिन् – पन्छी फेरि उड्न लाग्यो । एडोन, मलाई तिम्रो सुर्ता लागिरहन्छ, फर्केर चाँडै आउनू । तिमी मसँगै नभए पनि देशभित्र नै छौ भने मेरो छेउमा छौ भनेजस्तो लाग्छ ।”

राम्ररी बुझ्न सकिने ध्वनि र उच्चारणमा अङ्ग्रेजी बोल्थ्यो एडोन । बेलाबेला यसरी आमाको कुरा गथ्र्याे, तर बाबुको कुरा ठ्याम्मै नगर्ने । उसले यसो गर्दा आमाबाबु छुट्टिएका पो हुन् कि भनेजस्तो पनि लाग्थ्यो । तर धेरै कुरा खुलेर नभन्ने, कोट्याएर सोध्ने बानी मेरो होइन । एउटा शिष्ट स्वभावको विदेशी युवक थियो ऊ । शिरमा हातले मुसारेर माया गरूँजस्तो कोमल पनि । ऊ र ममा को जेठो हो, बुझ्न मलाई नै गाह्रो भए पनि एकदिन त्यसै भनेकी थिएँ – अझै नगीचको आफन्त हुनलाई हामी यता दाजुभाइ, दिदीबहिनीको सम्बन्धमा बाँधिन्छौं । एडोन, के तिमी मलाई दिदी भन्न रुचाउँछौ ?”

“मलाई इन्डियाको सांस्कृतिक धरोहरसँगै, भावनात्मक मूल्यबोधका पनि जानकारी छ । तर के फरक पर्छ र जया, दिदी बहिनी भन्दा या नभन्दा । या के लाभ छ तिमीसँग नगीच भइदिँदा ? म अलिक दिनपछि फुर्र …. उडेर अन्त कतैतिर पुग्छु । के थाहा फेरि हाम्रो भेट हुन्छ या हुँदैन ?” सुनेर एक प्रकारको विषादले भरिएको थियो मेरो मन । भारतीय संस्कृतिमाथि शोध गर्ने इच्छा छ भन्थ्यो । त्यसैले विशेष दिल्ली र भारतका धेरै सहरहरू घुमेको थियो उसले, यस सन्दर्भमा बैंगलोर दोस्रोचोटि थियो ऊ आएको ।

प्रथमचोटि आउँदा त दुई हप्ताजति मात्र बसेको थियो ऊ । यहाँ त्यही होटलमा बसेको थियो जहाँ म कार्यरत थिएँ, एवं आजसम्म छु । कलकत्तामा होटेल म्यानेजमेन्ट कोर्स गरेर यो हरियो सहर बैंगलोरमा भर्खरै आएकी थिएँ म एडोन आएको बेला । एडोन बिहानै खाइपिई होटलबाट निस्कन्थ्यो र सारा दिन कता हराएर राति मात्र फर्कन्थ्यो । थोरै बोल्ने हुँदाहुँदै पनि निकै कुराकानी भएथ्यो ऊ र मबीच । बैंगलोरबाट गएपछि थाहा छैन ऊ आफ्नो देश फक्र्यो या फेरि अन्तै कतातिर लाग्यो ।

तीन वर्षपछि ऊ पुन: आयो यो सहरमा । आएर मसँग भेट्ने इच्छा लिएर होटलमा आयो । तर यसचोटि निकै परिवर्तन देखेँ एडोनमा । उमेरको परिपक्वतासँगै गम्भीरताले गहिरोसँग जरा हालेको थियो उसको व्यक्तित्वमा, केही दुब्लाएको पनि । भन्थ्यो –“शोधकार्य त छँदैछ तर यसचोटि यो ग्रीन सिटीमा म योगाभ्यासको निम्ति आएको हुँ । शान्ति खोज्न र शान्तिसँग बसेर आत्मचिन्तन गर्न आएको हुँ ।” यसचोटि होटलमा दुई–तीन दिन मात्र बसेर सहरको एकान्त इलाकाको एउटा भवनमा दुईकोठे सानो फ्ल्याट किरायामा लिएर बसेको थियो । प्राय: तीनचार महिनादेखि बस्दैथ्यो ऊ । होटलमा दायित्वपूर्ण रातसाँझको व्यस्ततापछि केही घुमफिर पनि गरेँ मैले । मैसूरतर्फ घुम्न जाँदा अचानक बसमा एडोन पनि त्यतै गइरहेको पाउँदा उससँग एक दिनका निम्ति सामिप्यको अवसर पनि जुर्‍यो । तर एउटा स्थिर स्वभावको व्यवहार थियो उसको मप्रति । उत्ताउलो पनि होइन, अरुचिकर पनि होइन । ‘जया’ भनेर उसलाई मलाई आसक्ति र अनासक्तिबीच एउटा ठिक्कको सान्निध्यभावमा व्यवहार गथ्र्यो ।

पुरुषसुलभ सुन्दर युवक एडोन खुबै शान्त र भद्र पनि थियो । तर यसचोटि पनि ऊ एक्लै आयो ऊ हाम्रो देशमा । जिस्क्याएर भनेँ –“एडोन, तिमी अब पनि कुनै सँगीविना एक्लै आउँछौ भने जस्तो लागेको थिएन ।”

ऊ केवल हाँस्यो, कुम उचालेर खै कुन्नि भनेजस्तै गरेर । कुरा घुमाएर भन्यो बरु –“तिम्रो देश बडो शान्तिमय छ जया ! अझ यो बैंगलोर सहर शीतल पनि छ । यहाँ तिमी छौ, त्यसैले लन्डनमा बस्दा पनि इन्डियामा मेरो कोही आफन्त छ भनेजस्तो लागिरहन्छ मलाई ।”

निकै दिन भेट नहुँदा फोन गरेँ । एडोनले म घरमै छु भनेपछि एक दिन उसको किरायाको घरमा गएँ । ऊ बिछ्यौनामा बसेर ल्यापटपमा के–के कुराहरू भरिरहेको थियो । खाना बाहिरै खान्छ ऊ, केवल एउटा हिटरमा चिया–कफी बनाउँछ । मलाई कफी बनाएर दियो । यसचोटि ऊ बिरामीजस्तो देखिन्थ्यो । लाग्यो दुईचार दिनदेखि बाहिरसम्म निस्केको छैन ऊ । फेरि यो पनि लाग्यो कि कुनै योगाभ्यास होइन, कुनै शोधकार्य होइन तर यसचोटि भारतमा निरुद्देश्य आएको छ एडोन । कतैबाट केवल पलायन हुनलाई आएको छ । तर के सोधूँ म उसलाई ? सम्बन्धलाई गम्भीरतासँग लिनु उसको वृत्ति नै होइन । एडोनलाई एउटा मान्छेका रूपमा, आफ्नो पनि देशभित्रकै यो परदेशमा एडोनलाई एउटा साथीका रूपमा स्वीकार गरेर एउटा भावनात्मक आकाश ओढेँ मैले, र सट्टामा उसको भलो चिताएँ । तर कतै कुनै पीडाबोधको बादलभित्र छ यसचोटि उसको अनुहार । फेरि गितारमा एउटा राम्रो धूनसँग गीत गाएर सुनायो । अघिअघि पनि यसै गरी सुनाएको छ मलाई । एडोनको प्रवृत्ति र जीवनशैली हेरेर अर्थ बुझाइवरी मैले एउटा हिन्दी गीत सिकाइदिएकी थिएँ –पन्छी, नदियाँ, पवन के झोकेँ, कोई सरहद न इन्हें रोके… । जानी–नजानी हाँसउठ्दो पाराले गाउँथ्यो उसले र म हाँसेको देखेर ऊ पनि हाँस्थ्यो । तर आज भने उसकै एउटा अङ्ग्रेजी गीत गायो, गाइसकेर तर उसको अनुहारमा त्यो विषादको रङ्ग अरू गाढा भएको अनुभव गरेँ मैले ।

तर के थाहा मलाई एडोनको अनुहारको विषाद यति त्रासदीमय हो भनेर ! एक हप्तापछि त्यो विषादले झरी बनेर, प्रबल आँधीबेरी बनेर सक्दो भिजाइदियो मलाई, बेस्सरी हल्लाइदियो । सुनेँ एडोनले त्यही किरायाको घरभित्र आत्मदाह गर्‍यो । आफ्नो मुलुकदेखि टाढा अर्कै मुलुकमा एउटा गुमनाम मृत्यु रोज्यो उसले । अवाक् र स्तब्ध म । अहो ! कुन दु:ख लिएर आफ्नो देश छोेडेको थियो यसचोटि उसले ? पुलिस आयो, धेरै सोधखोज र छानबिनपछि पोस्टमार्टम भयो । सबै औपचारिकताहरू पूरा भए र उसको शवलाई उसकै देशतर्फ लगियो ।

बैंगलोर लालबागमा यो दु:ख भुल्न या दु:ख बल्झाउन एक्लै गएँ म, किनकि केही दिनअघि मात्र एउटा बिदाको दिनमा एडोनसँग घुम्न आएकी थिएँ म । आज एक्लै एक ठाउँमा बसेर फूलहरूबीच फूलजस्तै अनुहार भएको उसलाई याद गरेँ । जीवनलाई न अति आशावादी, न निराशावादी, तर एउटा सन्तुलित ढङ्गमा उसले जिउन चाहन्छ भन्ने धारणा थियो मेरो । न अति नगीच, न अति टाढा एउटा ठिक्कको ठाउँमा थियो ऊ मेरा निम्ति पनि । तर मैले भने सायद कुनै–कुनै मनको अवस्थामा चाहेँ पनि कि अरू केही नगीच पाऊँ म एडोनलाई । एउटा प्रतिबद्धताको सीमासम्म पाऊँ । घरदेखि टाढा यो शिष्ट युवकसँगको सम्पर्कले निकै खुसीजस्तो पनि दिएको थियो मलाई, चाहे त्यो थोरै दिनका निम्ति किन नहोस् । तर समय–समयमा बिरामीजस्तो हुन थालेको थियो एडोन । एक दिन फोनमा सोधेँ –“बिरामी छौ ?” उसले अलिअलि भन्यो । फेरि उदास छौ ? भन्दा छोटो तर भिजेको वाक्यमा भनेको थियो –“मलाई अचेल व्यर्थै दु:ख लागिरहन्छ जया !”

सहज सम्झेर सहजसँग नै भनेँ मैले –“आमाको याद आयो होला, यताको काम चाँडै सकेर लन्डन फर्क, तर भारतलाई पनि बेलाबेलामा सम्झिनू है एडोन । भारत भनेर आफूलाई पनि सङ्केत गरेकी थिएँ मैले । तर सम्झिनु मात्र त के भारतमा नै जीवनको अन्तिम श्वास लियो उसले ।

लालबागको सुन्दर प्रकृतिबीच एक्लै बसेर यतै कतै विलीन भएर गएको एडोनलाई असाध्य सम्झिरहेछु । आफ्नो जीवनलाई ईश्वरको सर्वोत्तम उपहार सम्झन्छौं हामी । आत्महत्या गर्नु यस सन्दर्भमा एउटा पाप । कति तिरस्कार र वितृष्णा हो ! यो जीवनप्रति । जिउनुको अर्थै नदेखेर यसलाई नष्ट गरिदिनु र बाँच्न अस्वीकार गर्नु सृष्टिविरुद्ध कत्रो विद्रोह हो ! कत्रो अपमान हो आफ्नै जीवनप्रति ! तर अनुभव गरेको अनुसार र विचार गर्दा भने एडोनको व्यवहार जीवनविमुख थिएन, अश्रद्धामय थिएन, किनकि आत्मदाहजस्तो विरोधी कार्यवाहीमा पनि उसले तर अत्यन्त सावधानी, सकारात्मक शैली र इमानदारीसाथ यसको प्रक्रिया निर्वाह गरेको थियो । आफ्नो कारणले कोही अप्ठ्यारोमा नपरोस् । यति सुन्दर विचार, यति निर्मल मन र फेरि जीवनविरुद्ध यो निर्णय ! कसरी भयो ऊ यति निरूपाय र विकल्पहीन ? भवनमालिक पनि भन्थ्यो – ठीक–ठीक समयमा भाडा दिन्थ्यो, एडोनबाट कुनै अनावश्यक बाधाहरू र केही गुनासाहरू नै थिएनन् । पुलिसले मलाई पनि केरकार गर्‍यो, किनकि म धेरथोर उसको साथी हुनुका साथै दुई लहर पत्र मेरो नाममा पनि छोडेको थियो उसले । तर म के बताऊँ एडोनका बारेमा ? उसलाई लिएर मभित्र पनि कति–कति प्रश्नहरू छन् । म पनि उत्तर चाहन्छु यी प्रश्नहरूको ।

सुनेँ, उसको मृत्यु भएको बिहान धेरै ढिलोसम्म उसको कुनै चालचुल नहुँदा घरमालिकको मनमा शङ्का भयो । बाहिरबाट ढोका ढक्ढकाउँदा पनि कुनै उत्तर छैन । भित्रबाट ढोका तर यस्तो प्रकारले अल्झाएको मात्र थियो कि खोल्नलाई धेरै बल प्रयोग गर्नुपरेन । तर जब खोलियो तब हतप्रभ र आश्चर्यचकित भए उनी पनि ।

घरभित्रै अग्लो झ्यालको ग्रीलमा डोरी लगाएर एडोन झुन्डिएको थियो, कहिले प्राणपखेरु उडिसकेको । चाहेको भए त्यो चूडान्त घडीमा जीवनप्रति फर्किन सक्ने थियो ऊ । पलङमाथि राखिएका चारवटा पत्रहरू, उसको पासपोर्ट, भिसा, ल्यापटप, केही आवश्यक कागजपत्रहरू र कुनामा उसको एक्लोपनको साथी त्यो गितार । पत्रहरूमध्ये एउटा घरमालिकलाई – म स्वेच्छाले मर्दैछु, मलाई यति दिनसम्म यत्नसँग राख्नुभयो, मलाई क्षमा गर्नु भनेर । अर्काे एउटा बन्द पत्र लन्डनमा उसकी आमालाई र अर्को त्यस्तै बन्द भारत सरकार र नगर प्रशासनलाई । अझै एउटा पत्र ‘जया’ भनेर फोन नम्बरसहित मेरो नाममा, जो मलाई दिइयो । त्यहीँनेर खोलेर हेर्नुपर्‍यो मैले । केवल तीन लहर अङ्ग्रेजी सुन्दर हस्ताक्षरमा :

“जया, मलाई क्षमा गर्नू । केही भनिनँ भनेर सोच्छ्यौ होली, तर मेरी प्यारी साथी ! मेरो परदेश र तिम्रो देशमा मेरो मृत्युको कारण खासै म आफै पनि जान्दिनँ । तर मलाई दु:ख लागिरहन्छ अचेल । इन्डियामा तिमीले मलाई जति दिन साथ दियौ, मेरो जीवनका सुन्दर पलहरू थिए ती, जसका निम्ति तिमीलाई अशेष धन्यवाद । अलबिदा ! – एडोन ।”

पत्र पढिसक्दा आँसुले भिजेकी थिएँ म ।
मर्नुअघि एडोनले यो बिरानो मुलुकमा आवश्यक कार्यवाहीमा कुनै असुविधा नहोस् भनेर हरकुराको व्यवस्थाको चेष्टा गरिदिएको थियो । भारतीय निकै रुपियाँ र केही विदेशी डलरहरू पनि छोडिदिएको थियो ।

उसको सिह्रानीछेउ निद्राका निम्ति सेवन गरिने ट्याबलेटका खाली फाइलहरू थिए । दुईवटा पत्रहरूलाई ठीक ठाउँमा पुर्‍याइदिन अनुरोध जनाएको थियो प्रशासनसमक्ष । सबैभन्दा हृदयविदारक र अभागी एडोनप्रति त्यसै श्रद्धा जाग्ने दृश्य थियो – ढोका खोल्नासाथै भित्र पस्नअघि सेतो पलङ्गच्यादरको पर्दा लगाएर त्यस पर्दामा कागतमा लेखेर अल्झाइदिएको थियो – कल द अथरिटी, आई हेभ कमिटेड सुसाइड, डोन्ट गो इन् । डोन्ट टच एनिथिङ बिफोर द अथरिटी कम ।

मन उदास छ, साह्रै उदास छ । एडोनकी आमालाई सम्झेर पनि बेस्सरी रुन मन लागिरहेछ मलाई ।
यसचोटि पन्छी आफ्नो देश फर्केन, घर फर्केन ।

(जुलाई २००८ मा दार्जीलिङमा आत्महत्या गर्ने विदेशी युवक इशाक लोलग्रीनलाई सप्रेम ।)

२०७६ जेठको जनमतको अक्षर बिम्बमा लेखिकाहरुवाट