काठमाडौंको मुटु मानिने वसन्तपुरसँगै जोडिएको झोछेँमा राणाकालमा जन्मेकी एक प्रतिभाशाली सर्जक थिइन् पूर्णमाया मानन्धर । त्यो बेला छोरीको बिहे बच्चैमा गरिदिन्थे । उनको पनि सात वर्ष पुग्दा नपुग्दा नै नजिकैको आशादेव मानन्धरसँग बिहे भएछ । माइती र घर दुवै सम्पन्न व्यापारीको घर भएकोले बालककालमा राम्रोसँग नै हुर्किने मौका पाइन् । केही अभाव भोग्नु परेन । राणाकालमा छोराले समेत पढ्न नपाउने बेला छोरीले पढ्न पाउने कुरा त दुर्लभ हुने नै भयो । पूर्णमायाको भने भाग्यकै कुरा भन्नुपर्छ – बाबुआमाले घरैमा शिक्षक राखेर साक्षर बनाए । घर र माइतीबीच उनलाई खासै फरक पनि अनुभव भएनछ । सानोमा त प्राय: माइतीमै बस्ने र चाडबाडमा मात्र घरमा बस्ने भएकोले उनले प्रशस्त मौका पाइन् – पढाईसँगै अनेक सीपहरु सिक्न पनि । सुसंस्कृत पारवारिक वातावरणका कारण सानैदेखि नै धर्मकर्ममा पनि उत्तिकै भिज्ने अवसर मिल्यो । बुद्ध दर्शनमा उनको सानै बेलादेखि आस्था थियो । जीवन र समयको बारेमा सानैमा नै धेरै कुराहरु सिकिन् । एक सुशील सुसंस्कृत छोरी, बुहारी गृहिणीको रुपमा घरमा पनि उनको मान्यता रह्यो, कहिल्यै अपमान सहनु परेन । सिलाई, बुनाई, पाककलासँगै अन्य विशेष सीपहरु समेत सिकेकी, जानेकी भएर उनी परिवार र आफन्तहरुको बीचमा पनि हाई हाई नै भइन् । उनको तस्वीर भेटिएको छैन । त्यसैले उनको रुप ठ्याक्कै कस्तो थियो भन्न सकिन्न । तर उनलाई चिन्न भ्याएका पाका आफन्तहरुका अनुसार उनी सुन्दर शालिन् थिइन् । मूल कुरा उनी एक सचेत सर्जक थिइन् । उनका अति सुन्दर अक्षर भने उनका नातिनीहरु – हामीले समेत देख्न पायौँ ।
सय–डेढसय वर्ष अगाडिको कुरा भइसक्यो । समयको दुरी झन् झन् बढ्दै गइरहेको छ । यो बढ्दो दूरीबाट हेर्न, अध्ययन गर्न खोजिरहेछु ती नारी प्रतिभालाई । कुनै सुन्दरी बाहिर हिँडडुलसम्म गर्न नसक्ने राणाशासनको त्यो बेला आफ्नो सीप र क्षमताको प्रदर्शन कसरी गर्न सक्थिन् र ! पूर्णमाया रुप, गुण, सीप र शीलले समेत सम्पन्न भएको कुरा भने अनुमान मात्र होइन, उनको संगत गर्न भ्याएका आफन्तहरु घरमा भेटिएका विविध सामग्री र मैले पाएको श्रुति ज्ञान अनुसार पनि उनी एक प्रतिभाशाली कवयित्री रहेको कुराको पुष्टि हुन्छ ।
उनी साक्षर मात्र होइन साँच्चै शिक्षित थिइन् । धर्म ग्रन्थहरु समेत हस्तलिखित हुने गरेको र छापा र साहित्यको प्रचार हुन नसकेको त्यो बेला त्यति आफ्नै हातले कविता र गीत कोर्ने प्रेरणा र आत्मबल कसरी जुर्यो होला ? उनी गीत लेख्ने मात्रै हैन, गीतको लय समेत आफै हाल्थिन् र घरभित्र गाउने र गुन्गुनाउने गर्थिन् । उनकै गीत र लय पक्डेर छोरी गंगादेवी र छोरा पद्मदेव मानन्धर नजानिदो ढङ्गले प्रभावित हुँदै गए र आमाका ती गीत गाउन र कविता बाँच्न थाले घरभित्र । घरबाहिर त महिला प्रतिभाको सामाजिक कदर हुनसक्ने स्थिति नै कहाँ थियो र ! कहिल्यै बाहिर छापामा भने आउन नसकेका उनका गीत र कविता घरको कुनामा यत्रतत्र छरिन थाले । कति त भान्छामा जिरा मरिच पोको पारेर नष्ट पनि भए होलान् । कतिलाई मुसाले खाए, कतिलाई किराले । मेरो हातसम्म आइपुग्दा कविताका ससाना टुक्राहरु मात्र भेटें । मेरी ठूली दिदी सुदर्शनामार्फत् कति कविता गीतलाई पुरा सुन्न पाएँ । कुनै कापीको किनारा खिइएर गइसकेका थिए । एउटा संग्रहका छरिएका पानाहरुलाई कसैले फेरि सियो धागोले सिएको पनि भेटियो । कसले होला, अहिलेसम्म थाहा पाउन सकेको छैन । कापी भेटे पनि लेखककै नाम भने लेखिएको छैन । र पनि जेठी नातिनी र उनकै छोरी गंगादेवीको भनाई अनुसार ती गीत कविता थिए पूर्णमायाका ।
उनका बाबु आमाको नामको खोजी हुन सकेको छैन तर एक भाइ थिए उनका – द्वारिकाबहादुर मानन्धर, जो आफै पनि सुशिक्षित र साहित्यप्रेमी एवं कवि पनि थिए । व्यापार व्यवसायको काममा लागेको र तराईको हनुमान नगरमा प्रशस्त जग्गा जमिन भएको र उबेला हात्ती समेत पाल्ने गर्थे रे । पछि उनको काठमाडौंको घरको व्यापार ब्यवसायमा पारवारिक बाधा अड्चन र सम्पत्तिमा झै–झगडा सुरु भएपछि काठमाडौंको पैत्रिक अंश पनि त्यागेर उतै तराईमा नै घरजम बसाउन थालेछन् । श्रीमती पनि उतैकी भएछन् । उनी त्योबेलाको होनहार कवि हुनसक्ने अवस्था भएपनि उनको बसाई काठमाडौंमा हुन नसक्नुले सम्भवत: अन्य त्योबेलाका समकालीन कविहरुसँग खास सम्बन्ध पनि हुन सकेनन् । सात आठजना सन्तानको हुर्काईमा आफ्नै एउटा सानो संसार बनाएर बसे । उनको इतिहास लेखिदिने र सम्झने पनि कोहि भएनन् आखिरमा । अहिले यो पंक्तिकारलाई लाग्दैछ – उनको साहित्यिक योगदानको अनि उनले लेखेका कविताको सानै पुस्तिका भए पनि निकाल्नु जरुरी छ ।
त्योबेलाको नारी मात्र होइन, द्वारिकाबहादुर पुरुष कवि भए पनि उनको नाम पनि इतिहासमा रहन सकेन जस्तै प्रतिभाशाली भएपनि । सम्भवत: उनका कविताहरु पनि कुनै पनि सम्भवत: कुनै पनि नेपाली पत्र पत्रिकामा निस्कन सके सकेनन् ? उनी पनि कम्तिमा चार भाषाका विज्ञ थिए । हिन्दी र संस्कृत भाषा पनि जानेका, हिन्दी भाषाको पनि प्रयोगकर्ता र ज्ञाता भएकोले दुरीले छिमेकी देश भारत नजिक पनि भएकोले बरु हिन्दीमा कुनै रचनाहरु छापिएको हुनुपर्छ भनी अनुमान गर्न सकिन्छ । यो त कवयित्री पूर्णमायाको भाईको बारेमा संक्षिप्त कुरा भयो । पूर्णमायालाई राम्ररी चिन्नको निम्ति पनि उनकै भाईको परिचयको एउटा आधार मात्र हो यो । उनको सानोबेलाको दिदी भाईको साहित्यिक वातावरणमा एक आपसमा सरसल्लाह र प्रेरणा मिल्थ्यो होला ।
द्वारिकाबहादुर र पूर्णमायाको पुराना हस्ताक्षर कविताको बोलिचाली चिठ्ठीपत्र आदिले देखाएको कुरा हो दिदी र भाइको सम्बन्ध धेरै नै अगाध स्नेहपूर्ण हुनुपथ्र्यो । यद्यपि दुरीले टाढा बस्थे एकआपसमा । केही माध्यमबाट चिठ्ठीपत्र हुन्थे त्यसैले नै तिनले कोरेका कतिपय अक्षरहरु अक्षर नै भएर रहे । किराले मुसाले पनि खान सकेनन् तीन पुस्ता पछिकाको हातसम्म प्रमाणको रुपमा रहन गयो । ती दुई दिदी भाइको आपसको सम्बन्धका ती नै झुत्रा भइसकेका र पूर्णमायाका छोराछोरी हुँदै नातिनीहरुले समेत गाउन सक्ने ती पुराना गीतको हरफहरुको आधारमा नै यति विलक्षण प्रतिभाकी धनी स्रष्टाको संक्षिप्त जीवन परिचय यहाँ दिन सकेको हो ।
नेपालभाषा साहित्य इतिहासको समयकालको अध्ययनमा पूर्णमाया नारी हस्ताक्षर शून्य जगतमा एउटा पिलपिले ताराको रुपमा देखा पर्छिन् । जुनबेला नारीले कविता लेखेर पनि आफ्नो नाम लेख्नसक्ने साहसै पनि गर्नसक्ने बेला थिएन । त्यसैले त्यो बेला न नारीले लेखेको कविता भेटिन्थे नत रचनाकारको नाम नै । नेपालभाषा साहित्यको पुनर्जागरणकाल नै भनौं त्यो बेला घर परिवारमै सीमित भएकी एक नारी कवि झोछेंकी पूर्णमाया पछि बल्ल इतुम्बहालकी लक्ष्मीनानी उपासिका (१०१८–१०९८) देखापर्छिन् ।
पूर्णमायाको कविताका एउटा सानो अंश:
हे पूर बासी धर्मया पासापिं,
त्री र तनया शरणवने सहस्र विनति याय् रे
ध न जन सम्पति छन्हु वानाथके मानि रे
यो मा यो बा मचाखाचा थ्व मोहजाल रे
य या गु येने मदु योम्हनाप च्वनेमदु …
अनुवाद:
हे पू र बासी धर्मका साथीहरु,
त्रि र त्नको शरणमा जाऔं सहस्र बिन्ती गर्छु रे
ध न जन सम्पत्ति एकदिन छोड्नु नै छ रे
आ मा बा छोरा छोरीको मोहजाल सबै चिनौं है
माया लागेका कुराहरु पनि केही सँगै लान पाइँदैन है…
(यहाँ आफ्नै नाम पूर्णमाया मानन्धर एउटा एउटा अक्षरको प्रयोगबाट एउटा सुन्दर अर्थपूर्ण काव्यात्मक वाक्य बनेको छ एक पंक्तिमा एउटा अक्षरबाट अर्थ लगाइएको छ ।)
अन्य कविताका अंशहरु पनि भेटेका छन् । यहाँ उदाहरणको निम्ति एउटा नै पर्याप्त लाग्छ । पूर्णमायाको अर्को पक्ष उनी चारवटा भन्दा बढी भाषाका ज्ञाता थिइन् । नेपालभाषा त उनको मातृभाषा नै भयो, उनले नेपालभाषामा कविता पनि लेखिन् । नेपाली भाषा नजान्ने त कुरै भएन । उनको आध्यात्मिक पक्ष बुद्ध दर्शन, बुद्ध दर्शन साहित्यमा पनि पारंगत थिइन् । उनले घरमा संकलन गरेका हस्तलिखित लामो लामो धर्म ग्रन्थहरु – नेपालभाषा, तिब्बति भाषा र पाली भाषा आदिमा थिए । हरेक दिन तिनको अध्ययनसँगै शील पालना गर्ने पनि हुन्थ्यो रे (पारिवारिक सूत्रबाट थाहा भएको कुरा) त्यो बेलाका अवतारी लामा रिम्पोचेहरुको दीक्षासमेत लिएको र कयौं दिनसम्म शीलमा बस्ने (नौनि ब्रत बस्ने) पनि गर्थिन् रे । यस कुराबाट पनि स्पष्ट हुन्छ उनले घरैमा बसेर तिब्बति भाषाको पनि स्वअध्ययन गर्न सकिन् । त्यस्तै पाली भाषा पनि जानिन्, हुनसक्छ हिन्दी भाषासँगै मैथिली, भोजपुरी आदि पनि । तर अन्य भाषाबारे तथ्य नभएकोले एकिन गर्न यहाँ मिल्दैन ।
तात्कालिन समाजमा परिवार, छिमेक र आफन्तहरु बीचमा एक ज्यादै असल र समझदार नारीको रुपमा समकालीनहरुको मूल्यांकन थियो । अब त समकालीनहरु पनि कुनै जिउँदो अवस्थामा छैनन् । उनीसँग विभिन्न भाषा साहित्यको समेत ज्ञान आध्यात्मिक ज्ञान पनि भएकोले ज्यादै तेजिली नारी भएकोले कसैको घरमा समस्या आईपर्दा र झैं–झगडा पर्दा एकआपसमा मिलाइदिने सल्लाहकारको भूमिका निभाउन समेत पुग्थिन् रे । उनकै बुहारी (मेरी आमा चन्द्रमाया)को मूल्यांकन अनुसार उनी एक ज्यादै असल र समझदार सासुआमा थिइन् । जबकि हाम्रो जस्तो समाजमा सासुको बारेमा कुरा नकाट्ने बुहारी बिरलै पाइन्छ र घर घरमा सासूले बुहारीलाई दु:ख दिएको र चित्त दुखाएको कुरा सुनिन्छन् पनि ।
अर्को एउटा अचम्म मान्नुपर्ने कुरा उनी आफन्त त्यो बेलाका जानिफकारहरुसँग ‘पासा खेल्न’मा माहिर थिइन् रे । उनीसँग खेल्दा सदाजस्तै उनले नै जित्थिन् रे । त्यो उनको अर्को नदेखिएको प्रतिभा थियो ।
हस्तकलामा उनी पारंगत नै थिइन् । उनले बनाएका तकिया, कुशन, चकटी आदि विभिन्न प्रकारका आकारका पानबुट्टे, सुरोटका आकारहरुमा पछिसम्म रहे । लबेदा सुरुवालमा समेत फूलबुट्टा आकारमा राखेको भेटियो जाडोमा लगाउने कपडा । उनकै आफ्नो त्यो बेलाका गाउको फरियाहरु र आफैले बनाएका चोलोहरु पनि देख्न पाएँ । कपडामा फूलबट्टा भर्ने र रंगले छपाउने समेत सीप जाँगर रहेथ्यो ।
यी आदि कारणले यहाँ पूर्णमायाबारे एक त्यो बेलाकी बिलक्षण प्रतिभाकी धनी थिइन् भन्ने कुरा अनुमान गर्न सकिन्छ । यो त नारीहरुको निम्ति एउटा गर्वको कुरा पनि हो । अन्तमा म उनकै एक कान्छी नातिनीको रुपमा आफैलाई पाउँदा उनलाई चिन्न नपाए पनि उनीबारे यति मात्र बर्णन गर्न पाएकोमा पनि धन्य भएकी छु ।
