साहित्य समाजको ऐना हो इल्या भट्टराई

२०१२ मङ्सिर १३ गते कालिकास्थान, काठमाडौंमा जन्मिएका आख्यानकारका रुपमा आफूलाई पोख्दै आएकी इल्या भट्टराई नेपाली भाषा–साहित्यका एजना सक्रिय लेखिका हुन् । वि.सं. २०४२ सालमा ‘गन्थन एक इन्जिनियरकी श्रीमतीको’ लेख प्रकाशित गराएर देखापरेकी यिनका प्रकाशित कृतिहरुमा मन मनै त हो (कथा, २०६०), लफबराको वरिपरि (नियात्रा, २०६१), अनि …. (कथा, २०६२), निःशब्द प्रश्नहरु (कथा, २०६३), युरोपको नौलो परिवेश (नियात्रा, २०६५), कसले के बुझ्यो (बालकथा, २०६६), जीवनका रङ्गहरु (कथा, २०६८), म साँच्चिकै हराइछु (नियात्रा, २०७४) र त्यो एउटा बिहान (कथा, २०७४) आदि छन् । अध्यापन सेवामा पनि आफूलाई समर्पित तुल्याइसकेकी यिनी नियात्रा र कथा लेखनमा समर्पित हुन पाउँदा खुसी व्यक्त गर्ने गर्छिन् । नेपाल इन्जिनियर श्रीमती समाजकी महासचिवसम्म भइसकेकी यिनले समाजद्वारा प्रकाशित ‘मनको कुरा जस्ताको तस्तै’ स्मारिकाको सम्पादन पनि गरिसकेकी छन् । नियात्रा लेखनमा आफ्नोपन र परिचय दिएर आफूलाई नियात्राकारका रुपमा चिनाइसकेकी यिनले आफ्ना कथाहरुमा समसामयिक विषयवस्तुहरु सम्प्रेषण गर्न सिपालु छिन् । साहित्यको उच्चतालाई नमन गर्दै यिनी लेख्छन् –“राजनीतिले देशलाई धराशायी पार्दै लगेता पनि लेखनद्वारा देशलाई, देशको सम्मानलाई उचाल्नुपर्ने अवस्था छ ।” यिनी वरिष्ठ साहित्यकार तथा पत्रकार मदनमणि दीक्षितका सुपुत्री पनि हुन् ।

१.तपाईंको साहित्य लेखनको थालनी कसरी भयो ? कृपया बताइदिनुहुन्छ कि ?
वास्तवमा साहित्य–लेखनको जग साहित्य–पठनबाट हुँदो रहेछ । मेरा पिताजी साहित्यको मर्मज्ञ हुनुभएको हुँदा हाम्रो घरमा साहित्यिक किताबहरु चारैतिर छरपस्टिएका हुन्थे । तिनै किताबहरु बुझे पनि नबुझे पनि पढ्ने बानी गर्दै म हुर्किएकी थिएँ । पछि २०४२ मा हामी पोखरामा भएको बेला नेपाल इन्जिनियर्स एसोेसिएसनको पोखरा शाखाले आफ्नो पत्रिका निकाल्न लागेको थियो । त्यही बेला माथि आकाशमा हरेक सत्तरी वर्षमा पृथ्वीमाथि आइपुग्ने पुच्छ«ेतारा “हेली” देखिएको थियो । सो ताराका बारे कतिपय इन्जिनियर भएका व्यक्तिहरुलाई समेत जानकारी नभएको हुँदा मलाई मेरा श्रीमान्ले त्यसबारे केही लेख्न भन्नुभएको थियो । त्यो ताराका बारे आफूलाई थाहा भएका कुराहरु लेख्दा जम्माजम्मी एक प्याराग्राफ मात्र भयो । अब केही नलेखौं भने श्रीमान्ले अह्राएका एउटा काम पनि फत्ते गर्न नसकेको भन्ने एउटा चुनौतीजस्तै भयो मलाई त्यतिखेर । त्यही भएर मैले इन्जिनियरकी श्रीमती भएर आफूले बारम्बार भोग्नुपरेको घटनालाई नै लेख्ने विचार गरेँ र हास्यव्यङ्गात्मक पाराले लेखेँ । त्यो लेखलाई पढ्ने प्रायः सबै इन्जिनियरज्यूहरुले निकै मन पराइदिनुभयो । यसरी त्यही लेखले नै मेरो पछिको मार्ग कोरिदिएको थियो ।

२.साहित्यको सिर्जना गर्ने भावना र प्रेरणा कसरी र को–बाट प्राप्त गर्नुभयो ?
आफ्नो पिताजी नै त्यस्तो उच्चस्तरको साहित्यकार भएको हुँदा मेरो अवचेतन मनले परोक्ष रुपमा निश्चय नै उहाँबाट प्रेरणा प्राप्त गरेको होला । तर प्रत्यक्ष रुपमा चाहिँ मेरा श्रीमान् श्री दीपक भट्टराईकै प्रेरणा तथा घचघच्याइबाट म साहित्य–सिर्जनाको बाटोमा हिँडेकी हुँ ।

३.साहित्य सेवामा निरन्तर रूपमा लागिरहनुभएकी तपाईं यसबाट कतिको सन्तुष्ट हुनुहुन्छ ? कृपया बताइदिनुहोस् ।
म बाल्यावस्थादेखि नै साहित्यको पाठक भएता पनि साहित्य–सिर्जनामा धेरै पछि मात्र हात हालेँ । २०४२ देखि फाट्टफुट्ट रुपमा लेख्दै आएकी थिएँ । २०६० सालमा बल्ल पहिलो पुस्तक निकाले“ । त्यसपछि निरन्तर लेख्दै आएकी छु । यसरी साहित्यमा पूर्ण रुपमा २०६० देखि लागेता पनि साहित्यले मलाई यो छोटो अवधिमा धेरै दिएको छ । त्यसैले म निकै सन्तुष्ट छु ।

४.नेपाली साहित्यमा महिला लेखिकाहरूको भूमिका र अग्रसारिता सम्बन्धमा तपाईं कस्तो धारणा राख्नुहुन्छ ?
साहित्य समाजको ऐना हो, अनि महिलाहरु समाजका आधा भाग हुन् । फेरि साहित्य एक अर्थमा समाजका भोगाइ तथा बचाइहरुलाई भावुक कल्पनाका ताना र बानाले बुनेर अभिव्यक्त गर्ने एउटा माध्यम पनि हो । मलाई लाग्दछ स्वभावैले भावुक महिलाहरुले आफ्ना भोगाइ र बचाइलाई साहित्यका माध्यमबाट सशक्तरुपमा व्यक्त गर्न सक्दछन् । त्यसकारण महिला लेखकले देखाएको समाजको ऐना अरु बढी सशक्त हुन्छ । तर विडम्बना, घर–गृहस्थीप्रतिको जिम्मेवारी, सन्तानप्रतिको जिम्मेवारी, अनि सामाजिकता निर्वाहको जिम्मेवारी आदि सबै जिम्मेवारी निर्वाह गर्दागर्दै साहित्य–सिर्जनाको जिम्मेवारी निर्वाह गर्नु महिलाहरुका लागि एउटा विलासिताजस्तो भइदिन पुग्छ । त्यसैले यो क्षेत्रमा महिलाहरुको उपस्थिति अत्यन्तै न्यून छ । बढीभन्दा बढी महिला लेखकहरु आएमा त्यसले समाजलाई निकै राम्रोसित डो¥याउने छ जस्तो मलाई लाग्दछ । महिलाहरुले अवसर नपाएका मात्रै हुन् । भावना तथा विचारमा महिलाहरु निकै सशक्त छन् ।

५.साहित्यकारहरू आ–आफ्नो विचार वा दृष्टिकोण कलात्मक तरिकाले उद्घाटन गर्ने माध्यम साहित्यलाई बनाउँछन् । वास्तवमा साहित्यमा मुख्य कुरो सिद्धान्त र दृष्टिकोण हुन्छ र त्यसलाई मार्मिकरूपमा जनसमक्ष पुर्याउन र उनीहरूलाई हृदयङ्गम गराउन कलात्मक सौन्दर्यकासाथ प्रस्तुत गरिन्छ ।” यस भनार्इंप्रति तपाईंको के धारणा छ ?
मैले अघि नै भने“ साहित्य भनेको समाजको ऐना हो, त्यसैले समाजमा जेजस्तो भइरहेको हुन्छ त्यसलाई साहित्यले पक्कै पनि उजागर गर्दछ । आफूभित्र एउटा वाद वा चिन्तन बोकेको साहित्यकारले आÏना अनुभूतिहरु पोख्दा ती अभिव्यक्तिमा उसका चिन्तनहरु अवश्यै झल्किन्छन् । जानी–नजानी उसले आÏना धारणाहरुलाई नै साहित्यका रुपमा अभिव्यक्त गरिराखेको हुन्छ । विश्वका ठूल्ठूला साहित्यकारहरुले आ–आÏना चिन्तन बोकेर लेखेका साहित्य कालजयी हुन पुगेका छन् ।

६.हालका विभिन्न साहित्यिक प्रतिष्ठानको साहित्यिक गतिविधि र साहित्यिक धारा सम्बन्धमा तपाईं कस्तो धारणा राख्नुहुन्छ ?
यी साहित्यिक प्रतिष्ठानहरुबारे मलाई खासै त्यति ज्ञान त छैन । तर पनि यत्तिका धेरै प्रतिष्ठानहरु खोलिनुको अर्थ ती प्रतिष्ठानहरुद्वारा साहित्यकै अभिवृद्धि हुनु हो जस्तो लाग्छ । त्यस अर्थमा यस्ता प्रतिष्ठानहरु बढ्नु पक्कै पनि राम्रो कुरो हो । तैपनि केही प्रतिष्ठानहरुले मात्र आफ्नो प्रचारको लागि फलानो–फलानोलाई यो पुरस्कार दिने भनी घोषणा गर्ने तर पुरस्कारचाहि“ नदिने अथवा विवादास्पद निर्णय गरी पुरस्कार दिने गर्दा त्यो पक्कै पनि नराम्रो हुन पुग्दछ ।
विभिन्न साहित्यकारहरुले विभिन्न धारामा साहित्यलाई डो¥याए पनि नेपाली साहित्यलाई नै बलियो बनाइराखेको हुँदा त्यसले नेपाली साहित्यलाई समृद्ध बनाउन मद्दत गरेको छ । यसमा मेरो विशेष केही भन्नु छैन ।

७.तपाईंलाई मनपर्ने स्वदेशी र विदेशी लेखकहरू को–को हुनुहुन्छ ? कृपया बताइदिनुहुन्छ कि ?
लियो तोल्स्तोय, चेखव, माक्सिम गोर्की, शरत्चन्द्र, प्रेमचन्द, कृष्णचन्द्र, मन्टो, आचार्य चतुरसेन, राङ्गेय राघव, शिवानी आदिका पुस्तकहरु निकै पढेकी थिए“ । त्यही भएर होला मलाई यी लेखकहरु निकै मन पर्छन् । शिवानीको लेखनशैली मलाई निकै आकर्षक लाग्छ । स्वदेशमा श्री मदनमणि दीक्षितको तथा ताना शर्माको भाषाशैली निकै मनपर्छ । मनु ब्राजाकी तथा महेशविक्रम शाहका कथाहरु लोभलाग्दा लाग्छन् ।

८.तपाईंलाई सधैं सम्झना रहिरहने कुनै साहित्यिक रोचक घटना भए कृपया झर्को नमानिकन उल्लेख गरिदिनुहोस् ?
मेरो सबैभन्दा पहिलो प्रकाशित रचना वि.सं. २०४२ मा नेपाल इन्जिनियर्स एसोसिएसनको जर्नलमा प्रकाशित ‘गन्थन एक इन्जिनियरकी श्रीमतीको’ भन्ने रचना हो । मेरा आफ्ना रचनाहरु सबै मलाई उस्तै नै लाग्छन् । आफूलाई साह्रै मनपर्ने त्यस्तो रचना अझै मैले लेख्न बाँकी नै छ ।

९.तपाईंलाई सधैं सम्झना रहिरहने कुनै साहित्यिक रोचक घटना भए कृपया झर्को नमानिकन उल्लेख गरिदिनुहोस् ?
साहित्यको पथमा भर्खरै पाइला चालेकाले होला साहित्यसम्बन्धी त्यस्तो रोचक घटना त केही छैन । तर मेरो पहिलो रचना प्रकाशित भएपछि इन्जिनियरहरुका विभिन्न जमघटहरुमा उक्त लेखको रचनाकार म नै हु“ भन्ने थाहा पाएपछि विभिन्न इन्जिनियरहरुद्वारा पाएको प्रतिक्रिया “ओहो ! त्यो तपाईंले लेखेको ? खूब रमाइलो छ बा !” भन्ने उद्गारहरु सम्झिँदा मलाई अहिले पनि रमाइलो लाग्छ ।

१०.यस बाहेक तपाईंको साहित्य सम्बन्धमा केही कुरा भन्न बाँकी छ भने बताइदिनुहोस् ।
नेपाली साहित्यका पाठकहरु अत्यन्तै न्यून छन् । विदेशी साहित्यलाई अत्यन्त महँगो मूल्य तिरेर पनि किनेर पढ्ने पाठकहरु नेपाली किताबहरु किनेर पढ्दैनन् । विशेष गरी उमेर पुगेको विद्यार्थी वर्गले नेपाली किताब सित्तैमा पाए पनि पढ्दैन । विज्ञापनको अभावमा राम्रा किताबहरु पनि पाठकसमक्ष पुग्दैनन् । यी सबै कारणहरुले गर्दा नेपाली लेखक पूर्णकालिक लेखक बन्न सक्दैन । गा“स, बास र कपासको जोहो गर्नमा नै खर्च गर्नुपर्ने मस्तिष्कले उब्रेको समयमा बल्ल साहित्यको चिन्तन गर्न पाउँछ । कतिपय राम्रा रचनाहरु पनि प्रकाशकको अभावमा छापिन नसकेर थन्किएका छन् । देशमा विद्यमान यस्तो साहित्यिक स्थितिमा सुधार आओस् भन्ने मेरो कामना छ ।

(जनमत, पूर्णाङ्क १११, वैशाख २०६३)