जिजुबाजेको संस्मरण मेरो गौरवको विषय

वि.संं १९०५ तिर जिजुबाजे गजराज राजकर्णिकार पाटनको टङ्गलटोलमा बस्नुहुन्थ्यो । त्यहाँ रहेको उहाँको घर–आँगन जीर्ण अवस्थामा अद्यापि छँदैछ । टङ्गलटोलतिर यदाकदा जाँदा जिजुबाजे गजराजको त्यो घर–आँगनलाई देख्दा ममा भावनाका लहरहरू उर्लेर आउने गर्छन् र त्यस बेला त्यस पुख्र्यौली थलोलाई मूकभावले श्रद्धाभाव व्यक्त गरी मानसिक सन्तोष लिनुपर्छ । आफ्ना पुर्खाको ऋण चुकाउन एउटा सन्ततिले गर्नुपर्ने कार्य यो पनि हो जस्तो लागिरहेछ मलाई ।

टङ्गलटोलको त्यो पुख्र्यौली घरप्रति मेरो भावनात्मक सम्बन्ध राम्ररी गाँसिन जानुमा अरू पनि कारण छ । त्यो त्यही घर हो जहाँ वि.सं. २०२९–०३० सालसम्म प्रत्येक वर्ष दसैं र देवालीमा दुई–तीन दिनसम्म जिजुबाजे गजराजका सन्ततिमध्ये पाँच फुकी दाजुभाइका छोराछोरी, नाति नातिनाहरू त्यही घरमा भेला भई भोजभतेरमा सामेल हुन्थ्यौं । त्यस बेला त्यो साह्रै रमाइलो र आदर्श परम्परा थियो । बाल्यावस्थादेखि किशोरावस्था अनि युवावस्थाका केही समयसम्मको मेरो जीवन त्यो परम्परामा राम्ररी सामेल भएको म झ्लझ्ली सम्झ्न्छु । तर त्यो परम्परा पछिसम्म कायम हुन सकेन ।

गजराज राजकर्णिकारको प्राइमिनिस्टर जङ्गबहादुर राणासँग पहिलेदेखि नै राम्रो सम्बन्ध थियो । त्यसैले श्री ३ महाराज भएपछि जङ्गबहादुरले उहाँलाई आफ्नो निजी हलुवाईमा नियुक्त गरेका थिए । तदनुसार जिजुबाजे गजराज राजकर्णिकारले थापाथलीस्थित जङ्गबहादुरको दरबारमा मिठाइरोटी आपूर्ति गर्नुहुन्थ्यो । यसका लागि उहाँले थापाथली दरबारछेउमा घरबार गरी मिठाई पसल सञ्चालन गर्नुभएको थियो । जङ्गबहादुर राणाको दरबारमा विभिन्नथरीका मिठाइरोटीहरू ठेक्कामा दिनदिनै पु¥याउनुपर्ने हुँदा त्यस बेला नै उद्योगका रूपमा कामदारहरूबाट कारोबार सञ्चालन गर्नुहुने उहाँलाई खानदानी साहूका रूपमा लिइन्थ्यो । त्यसैले जिजुबाजे गजराजको सामाजिक मानमर्यादा त्यस बेला राम्रै थियो । तर धार्मिक भावना राम्ररी जमेको हुँदा उहाँमा दरबारिया प्रभावअनुसारको छनक थिएन । उहाँको धार्मिक भावना कति थियो भन्ने कुरा उहाँले हौगलबहालस्थित राजकर्णिकारका कुलदेवता भएको कुलघरमाथि अद्यापि कायम रहेको सुन्दर मूल्यवान् गजुरदेवललाई सुनैसुनको जलप लगाई पुनःनिर्माण गरिदिनुभएबाट प्रस्टिन्छ ।

थापाथली दरबारमा नियमित मिठाई आपूर्ति गर्ने भएको हुनाले मेरा जिजुबाजे गजराजको प्राइममिनिस्टर जङ्गबहादुरकहाँ आवतजावत, बसउठ हुनु स्वाभाविकै हो र त्यही क्रममा त्यहाँ पालिएका वीरशम्शेर आफ्नो किशोरावस्थादेखि यौवनावस्थासम्म मेरा जिजुबाजेका कृपापात्र बनेका थिए । भनिन्छ, मूल नक्षत्रमा जन्मेका वीरशमशेरलाई आमाबाबुबाट अलग छुट्याई जङ्गबहादुरले आफ्नो थापाथली दरबारमा ल्याएर राखेका थिए । बालक अवस्थामा चकचके तथा यौवनावस्थामा अल्लारे वीरशमशेर आफ्नो पैतृक सम्पत्तिमा हुर्कन नपाएकाले थापाथली दरबारमा उनको आर्थिक अवस्था दयनीय थियो । उनलाई पहिलेदेखि नै जिलेवी–स्वारीजस्ता मिठाई रोटीहरू खूब मन पथ्र्यो । तर गोजीमा दमडी नहुँदा सित्तैमा मिष्ठान्न लप्काउन मेरा जिजुबाजेको कृपापात्र बन्नुपथ्र्यो । यो प्रक्रिया किशोरावस्थादेखि युवावस्थासम्मै जारी रह्यो । धेरै भएपछि गुलियो पनि तीतो हुन्छ भनेझ्ैं वीरशमशेरको सित्तै रोटी–मिष्ठान्न खाने प्रक्रियाबाट मेरी जिजुबज्यै मनलक्ष्मीको कन्सिरी बेलाबखतमा निकै तातिने गथ्र्यो र यदाकदा झ्र्कनेसमेत गर्नुहुँदो रहेछ । कहाँसम्म भने वीरशमशेरलाई भन्नु–नभन्नु गालीसमेत गर्नुहुन्थ्यो । तर जिजुबाजेले वीरेलाई त्यसरी नभन्नू, यो मान्छे पछि ठूलो हुनेछ भनी भविष्यवाणी गर्दै जिजुबज्येलाई सम्झउनुहुन्थ्यो ।

नभन्दै समयको पाङ्ग्रोले घुम्दै गएर अर्कै मोड लिएछ र धीरशमशेरको मृत्युपछि उनका छोरा वीरशमशेर सत्रभाइका आशाका केन्द्र बने । सन् १८८५ को नोभेम्बर २१ तारिखका दिन चारभाइ डम्बर, चन्द्र, खड्ग र भीमशमशेरको सहयोगबाट वीरशमशेरले आफ्ना काका प्राइमिनिष्टर रणोद्दीप सिंहलाई हत्या गरी नेपालका श्री ३ महाराज बन्न पुगे ।

त्यस बेलातिर मेरा जिजुबाजे गजराज बृद्धावस्थामा हुँदा पाटनको टङ्गलटोलको घरमा आरामको जीवन बिताइरहनुभएको वा उहाँ त्यस बेलातिर अनन्त लोकको यात्रामा गइसक्नुभएको, यस्तै केही भएको थियो होला, यकिन थाहा पाउन सकिनँ । तर जिजुबाजे गजराजबारे सोधखोज गरी थाहा पाइएको कुरालाई यहाँ यसरी प्रस्तुत गर्नु भनेको उहाँको ऋण चुकाउन खोजेको जस्तो भइरहेको छ भने अर्कोतिर यसो गर्नु मेरो स्वधर्म पनि हो जस्तो लागिरहेछ । त्यसैले तीन दाजुभाइमध्ये जेठा मेरा हजुरबा हीरामान सिंह आफ्नो पुख्र्यौली काममा नाइके बनिसक्नुभएको थियो ।

एक दिन वीरशमशेरले आफ्ना आठपहरियाहरूलाई बोलाई मेरा हजुरबा हीरामानलाई तुरुन्त समातेर ल्याउनु भन्ने आदेश दिएछन् । अनि के थियो र, ८÷१० जना बलिया सिपाहीहरू आई मेरा हजुरबाको घर घेरेर पक्रन केही सिपाहीहरू घरभित्र माथि उक्लन लागेछन् । ‘हराम से राम डरे’ भनेझ्ैं आत्तिएर बाजे बुइँगलबास गर्न पुगे, तर पनि आदेश लिएर आएका सिपाहीहरूका अगाडि केही लागेन । त्यस बेलाको सामाजिक तथा नैतिक धरातल के थियो रे भने घरको बुइँगलबास गर्न गएपछि जस्तोसुकै अपराधी पनि देशको सिमाना पार गरेझ्ैं सुरक्षित हुँदो रहेछन् । आखिर हजुरबा हीरामानलाई ठूला अपराधीलाई झ्ैं घिसार्दै लगी वीरशमशेरको अगाडि लडाइदिएछन् । श्री ३ वीरशमशेरले मुसुमुसु हाँस्दै हजुरबालाई भनेछन् – ए दाइ ! देख्यौ, म नेपालको श्री ३ महाराज भएँ, अब मेरो मुठीमा सबै छन् । तिमीले पनि मलाई मान्नुपर्छ, बुझयौ ? पहिलेका सबै कुरा बिर्सिदिनू, बुझयौ ? ल भन, तिमीलाई के चाहिन्छ, जग्गा, जमिन, मानपदवी ?समसामयिक घटनाबाट सचेत रहनुभएका मेरा हजुरबा साधारण जीवन बिताउन चाहनुहुन्थ्यो । अतः भयभीत तथा त्रसित मेरा हजुरबाले भन्नुभएछ – महाराज, मलाई केही चाहिँदैन । शान्तिपूर्वक काम गरेर बस्न पाऊँ । सिपाहीहरूबाट छुटकारा पाऊँ ।

चारैतिर बन्दुकधारी सिपाहीहरूको घेरामा कैदीजस्तै गरेर धरपकड गराएर ल्याउनमा आफ्नो शान सम्झ्ने वीरशमशेरको मानसिकता उपर्युक्त क्रियाकलापबाट छर्लङ्गिन्छ यद्यपि उनले मेरा जिजुबाजे गजराजप्रति कृतज्ञता देखाउन र हजुरबा हीरामान सिंहलाई केही सघाउ पु¥याउन केही सोचेका किन नहुन् । हजुरबा हीरामानलाई ज्यादै इमानदार व्यक्तिको सङ्ज्ञा दिँदै त्यस बेलादेखि वीरशमशेरले उहाँलाई आफ्नो निजी हलुवाईमा नियुक्त गरेको भन्ने कुरा हाम्रो पारिवारिक चर्चा–परिचर्चाको विषय हो ।

यसरी जिजुबाजे गजराज तथा हजुरबा हीरामान सिंहबारे सोधखोज गरी थाहा पाइएका केही कुरालाई यहाँ प्रस्तुत गर्नु भनेको एकातिर उहाँहरूको ऋण चुकाउन खोजेको जस्तो भइरहेको छ भने अर्कोतिर यसो गर्नु मेरो स्वधर्म पनि हो जस्तो लागिरहेछ ।