साहित्य अभिव्यक्तिको शाब्दिक कला हो पूर्ण वैद्य

० हाल तपाईं के लेख्दै हुनुहुन्छ ?
प्रायोजित रूपमा अहिले म केही लेखिरहेको छैन । मनमा छोएको कुरा फाटफुट लेख्छु । कति अधुरै छोडेको पनि हुन्छु । कति त मनमा राख्दाराख्दै नजन्मेपछि मर्छन् मेरा कविताहरू । सायद, म नलेखी बस्न सक्दिन । फेरि योजनावद्ध निरन्तर लेखिरहन पनि सक्दिनँ । लामो समयसम्म सृजनाहीन भएको आत्मबोधले कहिले मन पोल्छ पनि ।

०प्रत्येक स्रष्टाका साहित्यलाई हेर्ने र परिभाषित गर्ने आ–आफ्नै किसिमको दृष्टिकोण हुन्छ । तपाईंको दृष्टिकोण के हो ?
मूलतः साहित्य भनेको जीवनका अनुभूत अभिव्यक्तिको शाब्दिक कला हो । एउटा लेखकको अभिव्यक्तिको लागि अनुभूति जति आवश्यक छ त्यति नै अभिव्यक्तिकला । कलालाई शरीरको गहनासँग मात्र तुलना गरेर पुग्दैन । त्यो साहित्यदेहको छाला नै हो । साहित्यमा त्यो त्यत्तिकै अभाज्य र अनिवार्य तत्व हो । तैपनि छाला नै देह भने होइन । कथ्य (वस्तु) र कला (सीप)को संमन्वयात्मक अभिव्यक्ति साहित्य हो । न छालालाई छाडेर देह रहन सक्छ न सचेत देहविना छालाको महत्व हुन्छ ।

०तपाईं कस्तो लेखनलाई उत्कृष्ट ठान्नुहुन्छ ?
लेखनको उत्कृष्टताको नाममा खास आधार त्यसले पाठकका मानसिकतामा पार्ने गहिरो प्रभावको सम्प्रेषणीय क्षमता हो । सम्प्रेषणीय धार साहित्यको रूप र विचार दुवैबाट उत्पन्न हुन सक्छ । त्यसैले वस्तु र रूप अर्थात् कथ्य र शैली दुवैको उच्चता संयोग भएको कृति नै उत्कृष्टताको मुख्य आधार हो तर उच्चता र उत्कृष्टताको मापनमा कथ्यलाई अपेक्षा गर्न सकिंदैन । मानवीय संवेदनाको अभिबृद्धि गर्ने, सामाजिक न्यायप्रति चेतना फैलाउने, मानव–समाजलाई अगाडि लैजान विवेक र साहसको मानसिकता निर्माण गर्ने प्रभावकारी विचारको साथै त्यसलाई चीर प्रभाव पार्ने शक्तिशाली शैली रचनालाई मान्नुपर्दछ जो स्रष्टाको निरन्तरको साधनाबाट प्राप्त हुन्छ ।

०साहित्यकारहरूको दायित्व कस्तो हुनुपर्छ ? तपाईंको विचार प्रस्ट पारिदिनुहोस् ।
वाणीको सौन्दर्य–साधनाबाट युगसत्यलाई ग्रहणशील र हृदयग्राह्य बनाउनु, जीवनको यथार्थ बोधबाट समाजलाई वास्तविकता प्रति सजग, सचेत र संवेदनशील, विवेकशील मानसिकता निर्माणमा लागेर व्यापक मानवताको लागि असत्यसँग जुधिरहनु लखेकीय सामाजिक दायित्व हो ।

०हालसालको साहित्यलाई तपाईंले कसरी हेरिरहनुभएको छ ?
वस्तु र रूपको निर्माणको विषयका विवाद, द्वन्द्व जुध्दै, छिचोलिँदै प्रायशः प्रगतितिरै भइरहेझैँ लाग्छ । जस्तो अति भावबोधबाट यथार्थगत वस्तुबोध तिर, मूल्यको केन्द्रीयताबाट विकेन्द्रीयतातिर, रीतिगत संयमबाट व्यक्तिगत स्वतन्त्रतातिर, निस्प्रयोग रिपिटेसनबाट सार्थक प्रयोगशीलतातिर, नयाँ मूल्य र नयाँ सौन्दर्यको खोजतिर भइरहेजस्तो । तर कतिपय साधक कलासृजनामा विचारबद्धताको अभाज्यतालाई नकार्नेतिर पनि लागेजस्तो, बाह्य रूपमा मात्र मग्न हुने पनि छन् । वास्तवमा कला भन्नु नै विचारमा आधारित अभिव्यक्तिको सुन्दरता हो । यसको बोधमा पनि लागेको छ आजको साहित्य । मलाई यस्तो लाग्छ । तर अध्ययनको सीमितताले गर्दा निश्चित रूपमा भन्न गाह्रो छ । मलाई भएको यो आभास मात्र हो ।

०तपाईं आफू कुन–कुन साहित्यकार, चिन्तकहरूबाट प्रभावित हुनुहुन्छ ?
मलाई थाहा छैन । म एक या दुईजनाभन्दा धेरै प्रभावशाली लेखकहरूबाट प्रभावित छु हुँला । मेरो चेतन र अचेतन मनमा । सायद, म धेरथोर अनेकबाट बनेको एक हुँ ।

०तपाईंको लेखकीय जीवनको सुरुवात कसरी भयो ? र तपाईंको साहित्यिक यात्रा कुन विधाबाट सुरु भयो ? कृपया सबभन्दा पहिले प्रकाशित कुनै पनि विधाको लेख, रचना उल्लेख गर्नुहोस् ।
स्कुलका साथीहरूको लेख्ने लहैलहैबाट उठेको एउटा लहर हुँ म । कुनै व्यक्तिको प्रेरणा वा मार्मिक घटनाबाट मेरो लेखन सुुरु भएको होइन । स्कुलमा माध्यमिक तह नपुग्दै मैले कविता लेखेँ । प्रवेशिका परीक्षा दिने अवस्थासम्ममा मैले कथा र निबन्धहरू पनि लेखेँ । स्कुलको विद्यार्थी छँदै साथीहरूसँग मिलेर क्रान्ति भन्ने हस्तलिखित पत्रिका निकालेको थिएँ । अध्यक्ष माओको कला र साहित्य विषयक येनान प्रान्तको चर्चित भाषण पनि अनुवाद गरिसकेको थिएँ । विद्वान् राहुल सांकृत्यायनको भागो नहीं दुनियाको बदलो भन्ने किताबको पनि केही पेज अनुवाद गरेको थिएँ ।
जहाँसम्म मेरो सम्झना छ बिहान भन्ने स्कुलको पत्रिकामा बिहान भन्ने नै कविता लेखेको थिएँ । त्यो कविता सम्पादकले खूब रुचाउनु भयो र त्यो पत्रिकामा अग्रलेखको रूपमा सबभन्दा अगाडि छाप्नुभयो । यो मेरो लेखनको सुरुको प्रेरणा नभए पनि लेख्दै जानमा आत्मविश्वास बढाउने, मेरो मनको उत्साह बढाउने अन्तर प्रेरणा भने जरुर थियो ।

०तपाईंलाई कसरी साहित्य–सिर्जनामा लाग्ने प्रेरणा प्राप्त भयो ? बताइदिनुहुन्छ कि ?
साहित्य–सृजनामा लाग्ने प्रेरणा सुरुमा मलाई स्कुलका साथीहरूसँग लेख्ने देखासिकीको रहरले पैदा भएको हो । यसरी मेरो प्रेरक मेरो आफ्नै स्वाभिमानभित्र रहेको आत्मबोध र आत्मविश्वास हो भने हुन्छ । पछि साथीभाइ, शिक्षक, अग्रज, लेखक कवि र साहित्यिक संस्थाहरूबाट पनि यो बाटोमा लाग्न प्रशंसा र प्रेरणा पाएँ ।

०कवितामा आफ्नो दृष्टि र शैली भएका तपाईं आधुनिक नेपालभाषाको कविताक्षेत्रमा अग्रणी कवि भइसक्नुभएको छ । तर नेपालीभाषामा तपाईंका कविताहरू कम मात्रामा मात्र प्रकाशित हुनुको कारण के हो ?
आफ्नो भाषामा व्यक्त गर्न सहज र स्वतस्फूर्त हुने हुनाले अपेक्षाकृत कम भएको होला । आफ्नो मातृभाषापछि सबभन्दा नजिकको भाषा नेपाली नै भएको हुँदा यसमा पनि कविता लेख्न त सक्छु, लेखेको छु तर त्यति सहज रूपले भाषामा बग्न भने सकिनँ, जति मातृभाषामा हुन्छ । मानिसमा आफ्नो भाषामै आफ्नो सोच, कल्पना, बिम्ब डुबिरहेको हुन्छ । कवि वर्डसवथले भनेझैं क्उयलतबलभयगक यखभचायिध या उयधभच ाभभष्लिन सहज व्यक्त गर्न सक्ने भाषा मातृभाषा नै हुन आउँछ । मलाई लाग्छ हरेकले विनारोकटोक सहज अभिव्यक्ति दिन सक्ने भाषामा नै कविता लेख्नुपर्छ कविताको रक्षाकै लागि । कविता लेख्ने भाषा कविको लागि अत्यन्त सहज र आफ्नो कमान्ड भएको हुनुपर्छ । भाषाको असहजताले कवि कवितालाई नछेकोस् । यस्तो कुरा मनमा लागिरहन्छ ।

०साहित्यमा कविता के हो ? सङ्क्षेपमा परिभाषा गर्नुपर्दा कसरी गर्नुहुन्छ ?
सार्वकालिक रूपले कवितालाई परिभाषित गर्न सकिँदैन । अर्थात् तत्कालीन अवधारणाको सीमाले सदा कवितालाई बाँध्न सकिंदैन । हामी जो परिभाषित गर्न खोज्छौं त्यो त्यसको तत्कालीन अवधारणा मात्र हो । त्यसमा रहेको बीजजस्तो आंशिक सत्यलाई लिएर थप्दै–घटाउँदै अगाडि जान्छौं । कविता सायद तत्कालीन सीमामा नअट्ने भाव र सीप–विकासका सम्भावनाको अनन्तता हो । कविता मेरो धारणामा संवेदना र अनुभूतिको सृजनात्मक योग हो जो शब्दको सुन्दरतामा पोखिन्छ ।
कविताको उत्पन्नहेतु बाह्य उद्दीपकबाट उत्पन्न हुने संवेदना हुने भावबोधता नै केन्द्रविन्दु हो । भावबोध कविताको उत्पत्तिको उर्जा भए पनि मात्र भावबोधता, मात्र संवेदना कविता बन्दैन । जबसम्म भाव पूर्वअनुभवसँग जोडेर नयाँ सृजना बन्दैन । संवेदना र अनुभवको जोडले शब्दको नयाँ अर्थ विस्तार गरी भाषागत सुन्दरता थप्छ । नयाँ प्रतीक र बिम्ब निर्माण गर्छ । नयाँ बिम्ब जो हाम्रो अर्धचेतन र अचेतन मनमा रहन्छ सायद । कविता लेख्न बस्दा अनायास बन्न आउने बिम्बहरू लाग्छ हाम्रो सचेत मन र अचेत मनको जोडले बन्छ । एकछिन अगाडिसम्म चेतन मनमा नआएको कुरा कतिचोटि लेख्दालेख्दै अनायास आउँछ । मलाई लाग्छ हामी कहिले अचेतन मनको अनायास निमित्त बन्छौं । संवेदनाहीन, अनुभवहीन, प्रयोगहीनताको धरातलबाट नयाँ कविता जन्मन्छ भन्ने मलाई विश्वासै लाग्दैन ।

०साहित्यकारको रूपमा तपाईंको सही मूल्याङ्कन भएको छ कि छैन ?
साहित्यकारको रूपमा मेरो सही मूल्यांकन भएको पनि छ र भएको पनि छैन । किनकि सबै समालोचक पूर्वाग्रही हुँदैनन् । पूर्वाग्रहरहित वरिष्ठ विद्वान् समालोचकहरूले मेरो लेखन–उत्साहलाई चाएका छन्, मलाई सम्मान दिलाएका छन् । पूर्वाग्रही तथा अहम्वादीहरूले मेरो नसा खोजेर जति पनि मर्मान्त प्रहार गरे पनि विवेकशील समालोचकहरूको प्रोत्साहनको अमृतले म बाँचेर यहाँसम्म आएको छु । मानवताको लागि लेखिरहने साहस जोडेको छु । म उहाँप्रति आभारी छु जन्मभरिको ।

०साहित्य र राजनीतिमा तपाईं कस्तो समानता वा असमानताको अनुभव गर्नुहुन्छ ?
साहित्य र राजनीतिमा उही मानवीय समस्याबोध र सामाजिक चेतनाको स्तरले धेरै समान छन् । केवल अभिव्यक्तिकला र प्राप्तिको बाटो र तरिका फरक छन् । आजका लेखक–कलाकार राजनीतिक चेतनाबाट अलग हुन सक्दैनन् र हुन पनि हुँदैन । आजका लेखक, कलाकारका आफ्नो सृजनाको विषय केबल परमार्थ, प्रकृति र श्रृङ्गार मात्र हुँदैन । यी सब विषयले आजको मानिसको जीवन–यथार्थ बोध गराउँदैन, जीवन सङ्घर्षलाई छुँदैन । मलाई त यस्तो लाग्छ राजनीतिक चेतनाबेगरको साहित्य बेकार हुन्छ, अमानवीय हुन्छ । यथार्थ सत्यबाट पलायन हुन्छ । आजको साहित्यको केन्द्र र राजनीतिको केन्द्र एक हो । त्यो हो आजको मानिस र उसको अवमूल्यित जीवन । मेरो राजनीतिको अर्थ उदार र व्यापक मानवीय हक–अधिकार, चेतना र सामाजिक न्याय, समानताका लागि शोषणबाट मानवमुक्ति हो । यसका लागि राजनीतिले धर्म, कला, साहित्य जस्तो न्याय भनि मात्र रहँदैन, जनशक्तिको व्यापक सङ्गठनशक्तिले त्यो न्याय, समानता, स्वतन्त्रता दिलाइ नै दिन्छ । यस्तो पवित्र । महान् लक्ष्यको लागि जीवन अर्पण गर्ने, बलिदान हुने राजनीति ठूलो चीज हो । यसलाई व्यक्तिस्वार्थले, दलगत स्वार्थले, केवल सत्ता हत्याउने स्वार्थले गन्दा बनाएको हो । राजनीति स्वयं गन्दा चीज होइन । महान् चीजको, मानिसको ठूलो चेतना र सङ्घर्षको उपलब्धि हो । साहित्य दृष्टि दिन्छ, राजनीति कार्यान्वयन गर्छ । फरक यति नै हो – लेखक आफ्नो कला, सौन्दर्यको प्रभावकारी माध्यमबाट चेतना फैलाउँछ, राजनीति सङ्गठनशक्तिबाट चेतना जगाउँछ, अन्ततः सत्ता लिएर काम गर्छ ।

०तपाईं कुनै राजनीतिक वादबाट प्रभावित हुनुभएको छ कि छैन ? के साहित्यमा राजनीति प्रभावित हुँदैन र ?
म कार्ल माक्र्सको द्वन्द्वात्मक चिन्तनबाट प्रभावित छु । यथार्थतः यो मानवको सामाजिक जीवनमा सबभन्दा ठूलो सत्य हो । जीवन सत्यबाट सदा प्रभावित भइरहन्छ नै, मानून् या नमानून् ।
साहित्य राजनीतिजस्तो शक्तिले प्रभावित नहुने कुरै छैन सकारात्मक या नकारात्मक । राजनीति मात्र होइन आर्थिक, धार्मिक, सांस्कृतिक आदि समाजमा भएका हर चीजले साहित्यलाई प्रभाव पार्छ नै । यदि व्यक्तिगत स्वार्थ, दलगत स्वार्थ, सङ्कीर्णताबाट माथि उठेर हेर्ने हो भने लेखक–कलाकारहरूमा विशुद्ध राजनीतिक चेतना झन् आवश्यक छ । किनभने ऊ जनमानसको निर्माता हो । शान्ति, स्वतन्त्रता र मानवताको साधक हो ।

०तपाईंजस्तो एकजना सफल लेखक हुन के–के गुणहरू आवश्यक हुन्छन् ?
म सफल लेखक हुँ भन्ने अहम् ममा छैन । हुँ जस्तो त्यति लाग्दैन पनि । मानौं सफलता, लक्ष्य मात्र हो यात्रामा बढिरहन ।
मेरो विचारमा तीव्र संवेदना होला जसले उसलाई (लेखकलाई) बेचैन गराउँदै तथ्य र सत्यको सूक्ष्म जरासम्म पु¥याउँछ । यथार्थको गहिराइसम्म पु¥याउने काम गर्छ । संवेदना बाक्लो भएमा मान्छे काटेको दृश्यले पनि नछुन सक्छ । अनुभवशाली, जीवनमा भोगमाथि सचेत रहनु । भोगेका कुरालाई वर्तमानका विषयवस्तुसँग तत्काल जोडी कल्पन सक्ने कल्पनाशीलता, सृजनशीलता र निरन्तर प्रयत्नशील आदि धेरै कुरा छन् ।

०जीवनमा कहिल्यै कठिनाइ अनुभव गरी लेखकीय जीवनबाट निराश त हुनुभएको छैन ?
जीवन हो, कतिचोटि निरास भएको छु । जीवनबाट भन्दा पनि लेखकीय जीवनमा जसको ठाउँमा अपजस र अपमान पाउँदा कहिले के लेखौं जस्तो भावशून्य बनेको छु । अग्रजहरूभन्दा समकक्ष कोही पूर्वाग्रही लेखक÷समालोचक साथीहरूले आफूले सम्मान–सद्भाव राख्दाराख्दै पनि शत्रुवत् व्यवहार गर्दा, गिराउन हर प्रकारको निकृष्ट प्रहार सहनुपर्दा निराशा आउनु स्वाभाविक नै मान्छु । तर मलाई प्रिय साथीहरू, विशेषतः अग्रज विवेकशील वरिष्ठ विद्वान् समालोचकहरूले समय–समयमा प्रोत्साहन र प्रेरणाका अमृत छरेर, आशा र उत्साहको ओत दिएर बचाएका छन् । निराशाको निष्कृय अन्ध कुवाबाट निकालेका छन् । यो मेरो लेखकीय जीवनको त्यति नदेखिने सत्य हो । मेरो रचनाको सही मूल्याङ्कनबाट प्रोत्साहनको अमृत छर्ने कवि÷समालोचकहरूप्रति म जीवनभर आभारी छु । यसरी म जीवनमा बाक्लो निराशाले छोपे पनि आशा बोकेर उत्साहतिर लम्कन्छु ।

०दिनचर्या कस्तो छ ? जीवनका समकालीन क्षणहरूबारे जानकारी दिनुहुन्छ कि ?
मेरो दिनचर्या सामान्य छ । प्रायः म बिहान ४ः३०, ५ः०० बजे उठ्छु । दैनिक सुची गरेपछि केही समय त्यस्तै आधा÷एक घण्टा सामान्य योग र प्राणायाम गर्छु । त्यसपछि चिया खाएर पाटन क्याम्पसमा कक्षा लिन पुग्छु । दिउँसो परिआउने कामबाहेक घरैमा बस्छु । लेख्न–पढ्न सधैं मन लाग्दैन, साहित्यिक साथीहरू आएको बेला कहिले दिनभरि पनि मज्जाले गफ गर्छु विषय साहित्यिक र राजनीतिक । मलाई च्भाचभकज भएजस्तो आनन्द आउँछ ।
आँखाको अलि कमजोरीले गर्दा बेलुका त्यतिको लेखपढ गर्दिन अहिले । बरु टिभीमा पनि बेलुका केही समय जान्छ । म संयम गरेर सृजनातिर लाग्छु भन्छु । प्रायः सकिरहेको छैन ।
मेरो लेखनको कुनै विशेष समय हुँदैन भने पनि हुन्छ । तर बिहान लेख्न नै मन पराउँछु । कहिले राति पनि लेख्छु ।

०तपाईंको व्यक्तिगत र साहित्यिक जीवनका तीता, मीठा अविस्मरणीय क्षणहरू छन् भने कृपया बताइदिनुहोस् न !
केही दिनअगाडि सुनाएको कविताको सन्दर्भमा मलाई भनेको रहेछ भन्ने बुझिहालेँ र म हाँसेँ । उहाँलाई आफ्नो हातैमा चिठ्ठी लिएर चिठ्ठी खोजिरहने भुलक्कड कवि भन्ने व्यक्तिको कविता सम्बन्धी तीव्र सम्झना देखेर म छक्क परेँ । यो मेरो मनमा एउटा अविस्मरणीय कुरा भएको छ ।

०भविष्यमा तपाईंको के योजना छ ?
खास कुनै योजना त छैन । तर आफ्नो स्थानविशेषमा केन्द्रित भएर केही कविताहरू लेख्ने मन छ । केही थालेको पनि छु । तर पनि अहिलेसम्म मेरो इच्छामा मात्र सीमित छ भने हुन्छ । योजनाबद्ध लेखनमा निरन्तरता दिन सकेको छैन । एउटा अङ्ग्रेजीमा र एउटा नेपालीमा सङ्कलन निकाल्ने इच्छा पनि छ । कार्यको थालनी भए पनि निरन्तरता दिन सक्या छैन । कवि–कलाकारहरूको सपना त अनन्त हुन्छ यथार्थताभन्दा परको ।

०तपाईंको कुनै खास अम्मल छ कि ?
मेरो खास नभई नहुने कुनै अम्मल छैन । अम्मलको अर्थ छोड्न नसक्ने र प्राप्तिबाट कहिल्यै नअघाउने रूपको कुनै वस्तु हो भने कविता नै मेरो अम्मल हो ।

०तपाईंको चाख कस्तो किसिमको छ ? खासगरी खानपिन र साथीसँगाती सम्बन्धमा ?
हुन त खानपानमा यही नै चाहिन्छ भन्ने मलाई केही छैन, तर म खानामा अलि नुनिलो र अलिअलि पीरो (त्यो पनि हरियो खोर्सानी) मनपर्छ ।

०रोगब्याधीले कत्तिको सताउने गर्छ ?
खास कुनै रोगले दुःख दिएको त छैन, तर शरीरमा युरिक एसिडले कहिलेकाहीँ अलिअलि दुःख दिन थालेको छ । दुईचोटि आँखाको अप्रेसन गरिसकेँ । तैपनि मेरो आँखा अलि कमजोर छ ।

०अन्तमा जनमत र पाठकहरूलाई के सन्देश दिन चाहनुहुन्छ ?
जनमतले साहित्यिक संस्कारद्वारा जनताको मत निर्माण गर्न सकोस् । तपाईंलाई यस साहित्यिक पत्रिकाको माध्यमद्वारा जनमानसमा युगचेतना भर्ने शुभ कार्यमा सफलता मिलोस् । जनमत हाम्रो साहित्यिक पत्रिकाको इतिहासमा कसैले बिर्सन नसक्ने उल्लेख्य योगदान दिने पत्रिकाका रूपमा रहोस् – शुभकामना ।

जनमत मासिक पत्रिकाको १०४ अंक पूर्ण वैद्य विशेष अंकको आर्काइभवाट