पारिजातका पत्रहरूभित्र लुकेका मर्महरू

समयमा मैले रूप, शरीर, बौद्धिकता, गुण, महत्ता सबै बेच्न सक्नु पथ्र्यो त्यस पछि सायद म जीवनको यस ट्राजिक मोडमा आइपुग्ने थिइनँ … कदापि ।
– पारिजातको एक पत्रबाट

२०२० को दशकमा चर्चाको शिखर टेकेकी ‘शून्यवादी’ पारिजात ‘राल्फा’ र ‘साम्यवादी’ धारका दर्जनौँ कृति र जीवनशैली मार्फत समेत चर्चित छन् ।

पारिजातसँग मेरो दोहोरी थिएन । उनले २०२७ सालमा छापिएको मेरो पहिलो उपन्यास लिलाम पढेपछि मलाई पहिलो पत्र लेखिन् । प्रतिष्ठित लेखिकाको प्रशंसात्मक पत्र पाएर त्यसबेलाको नवोदित लेखक मलाई सुखद आश्चर्य भयो । डेढ वर्षसम्मको चलेको हाम्रो पत्राचारको दोहोरीमा मसँग उनका सात थान पत्र छन् । अरू केही थिए, हराए ।

पारिजातले यी पत्रहरू आफ्नो जीवनयात्रा (३० फागुन १९९० – ५ वैशाख २०५०) को अति महàवपूर्ण मोडमा लेखेकी हुन् । त्यो पनि संयोगवश – म परदेशमा भएकोले उनका यी भावनाले पत्रको बान्की पाए । मलाई काठमाडौंमा लेखक र पत्रकारका रूपमा पेट पाल्न हम्मेहम्मे परेका बेला छात्रवृत्ति पाएर पटना विश्वविद्यालयको विद्यार्थी हुन पुगेको थिएँ । म काठमाडौंमा भएको भए उनीसँग वार्तालाप हुन्थ्यो होला र उनका पत्रका मार्मिक बोली, प्रसङ्ग र भावनाहरू त्यसै बिलाउँथे होलान् ।

स्वभावतः यी पत्रहरूमा मूलतः उनका र मेरा कुरा छन् । तर यिनमा जीवन र जगत् पनि छ । यस लेखको मनसाय पारिजातको स्मृतिदिवसमा उनी प्रति श्रद्धाञ्जली र उनका अध्येता र मर्मज्ञहरूलाई यी पत्रका भावनाहरू बारे सूचित गर्नु हो । त्यसका लागि अभिव्यक्ति द्वैमासिकले यी पत्रहरूका स्कान तथा उतार समेत वैशाख २०६६ देखि हरेक अंकमा प्रकाशित पनि गर्ने भएको छ ।फिरंगी शब्दहरूको लिपी बदल्नु बाहेक उद्धरणहरूको सम्पादन गरिएको छैन ।

भाजँगाल, कीर्तिपुरबाट २८ भाद्र २०२८ को पहिलो पत्रमा उनी लेख्छिन् – जनताको दुःख सुख बोध एउटा धेरै मीठो शैलीमा अभिव्यक्त भएको पढ्न मन लागिरहेकै थियो । अचानक लिलाम हात पर्यो, अब त्यो तिर्सना केही कम भएको छ । लिलाम ठाउँ–ठाउँमा पाठकलाई पगालिदिने क्षमता राख्छ भावुकता छ र रोमान्सले होइन गरिबी बोधले । … राजनीति र साहित्यिक एकताबारे तपाईको भन्नु के छ ?”

“भर्खर श्री ५ को स्वास्नीको बर्थ डे सिद्धियो । … काठमाडौंको अर्को नाउँ हो “पैसा कताबाट कमाउन सकिन्छ ?” … सुकन्याको बिहे भयो निर्मल लामासँग । तर–काम चलाऊ ।

“यो पत्रको विशेष आशय तपाईलाई शुभकामना हो । हामीले यो युगको आधुनिकतालाई नचिनाएर शायद देश र मानव विकासप्रति गद्दारी गरिरहेका छौँ ।”

त्यसपछि मैले उनलाई पहिलोपटक भेटेँ – उनको भाजँगालको डेरामा ।

संयोगवश मैले भाजँगालको त्यसै इलाकामा बसोबास गरेको पनि पन्ध्र वर्ष भयो । बिहान डुल्दा कहिले काहीँ पारिजात बसेको घरनिर पुगेर म उनलाई सम्झन्छु । पारिजात जत्तिका लेखक त्यहाँ बसेको कुनै सूचना वा सम्झाउनी नहुनु स्वाभाविक हो । भएको भए अचम्म हुन्थ्यो ।

बेलायतका सहरहरूमा ठाउँठाउँमा प्रतिष्ठित लेखकहरू बसेका घर घडेरीहरूका भित्ता–पर्खालहरूमा तिनको नाम र बसेको अवधि, कतैकतै सिर्जना गरेको कृतिको समेत उल्लेख भएको ससाना तर आकर्षक सूचना–पाटी देख्दा रमाइलो लागेको थियो । अझ लेक डिस्ट्रिक्टमा वर्डस् वर्थबारेका स्मारक र सूचनाहरू तथा स्ट्र्याटफोर्ड–अपन–एभनमा शेक्सपियरका नाट्यशालाहरूमा उनका अविरल चल्ने नाटकहरू र उनको नामका होटेल र अन्य स्मारकहरूले गर्दा साहित्यकार भत्रे जन्तु पनि केही हो जस्तो लाग्छ । लन्डनका मुटुमा भर्जिनिया ऊल्फ, आर्थर कानन डायल लगायत अनेक फिरंगी भाषाकामहारथीहरू स्रष्टा बसेका सूचना पाटीहरूले सज्जित छन् । यो चलन अन्यत्र पनि होला । तर नेपालीले त्यसको सिको गर्ने बेला आएको छैन ।

म कसैको पनि सालिकको पक्षधर होइन – यौटाले थापेको सालिक अर्काले उखेल्छ । नउखेले पनि त्यो चराको बिस्टाले पूरित र फोहोर हुन्छ । तर देशको उल्लेख्य स्रष्टा बसेको र उनले गरेका कामको सम्झनाससानु सूचना पाटीले नै भए पनि गर्नु–गराउनु सभ्यता नै हो कि ?

भाजँगालबाटै १० मार्ग २०२८ मा पठाएको दोस्रो पत्रमा उनी लेख्छिन् – “बैँशको मान्छे लेखी सिध्याएँ । … रूपा नामक पत्रिकाका भूपी शेरचनले लेखकहरूको एउटा लिस्ट बनाएर सम्पादक मण्डलीलाई म कहाँ पठाइदिएको रहेछ । मलाई लेखकहरूको नाउँ देखेर असाध्य हाँस उठ्यो – मोहन कोइराला, भूपी, शंकर लामिछाने, द्वारिका श्रेष्ठ, पारिजात, कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान आदि । मैले भनि दिएँ – यी साहित्यकारहरूले अब आधुनिक बजारलाई धान्दैनन् साहित्य धेरै अघि बढीसक्यो तपाईंहरू नाउँको पछडि नजानुस् । त्यसपछि मैले फेरि आफ्नै लिस्ट बनाइदिएँ । अब शंकर लामिछानेको होइन जगदीश घिमिरेको कथा चाहिन्छ भनिदिएकी छु … उनीहरूले तपाइँसँग एउटा कथा मागि दिने मलाई आग्रह गरेका छन् । … यहाँ त पारिजातले प्रतिष्ठानको भत्ता खान थाल्यो भत्रे जोडदार हल्ला छ । वाहियात, म पनि एउटा प्रतिक्रियावादी सरकारको पैसा खान्छु ? (दिने कुरा प्रतिष्ठानमा चलेको रहेछ) कतिले बधाई कतिले गाली पठाइसके हरे !”

भाजंगालबाट पौष २०२८ मा पठाएको तेस्रो पत्रमा दिल्ली गएर उपचार गराउनेबारे उनी लेख्छिन् – “मलाई भने हतार लागेर मर्नु भइरहेछ । अब यहाँका व्यापारी डाक्टरहरूसँग सल्लाह गरेर एउटा रिकोमेन्डेशन लेखिमाग्न प¥यो भत्रे विचार छ ।”

यसबीच डेरा सरेर पुकुसी पुगेपछि ६ वैशाख २०२९ मा पठाएको चौथो पत्रमा उनी लेख्छिन् – “नयाँ रोग थपिनु, एउटी स्कटीश डाक्टरसँग भेट हुनु, डेरा खोज्नु, आर्थिक अवस्था नमिल्नुले दिल्ली जानेकार्यक्रम पछि सार्दा सार्दा आखिर वैशाख लाग्यो गर्मी चढ्यो … डाक्टरहरूले तिमी सोझो र सक्रिय भएर हिँड्न सक्छौ भनी ग्यारेन्टी दिएका छन् । मान्छेको जीवनमा आशाको कति हात हुन्छ हँ ?

पुकुसीबाट जुलाई २४, १९७२ (१३ साउन २०२९) मा पठाएको पाँचौँ पत्रमा लेख्छिन्– “मूर्ख स्वास्नी मान्छेमा दरिइन अस्वीकार गर्दा गर्दै पनि प्रशस्त मुख्र्याईंहरू दोहोरिरहन्छन् । २३ जुलाईमा तपाईंको एयर डकुमेन्ट हात पारेर चिठी पढि सकेपछि मलाई अत्यास लागेर आयो ।”

मैले उनलाई मेरो दोस्रो उपन्यास सावितिको पाण्डुलिपी एयर डकुमेन्ट गरेर पठाएको थिएँ । उनले दिएको ठेगाना नमिलेर त्यो चौरासी घुमेर निकैपछि बल्लतल्ल पुगेछ । उनले भनेको “मूर्खता” त्यही हो ।

पुकुसीबाटै १२ भाद्र २०२९ छैठौँ पत्रमा लेख्छिन् – … उपन्यास(साबिती) एकै सिटीङ्गमा सिध्याएँ । … आम प्रगतिशील पाठकहरूले यसलाई प्रतिक्रियाबादी नै भन्छन् बुझ्नेहरूले के भन्दो रहेछ हेर्नु छ । यहाँ यसै पनि अन्धो पठन हुन्छ ।

दिल्लीबाट पठाएको २९ माघ २०२९ सातौँ पत्रमा लेखिन् – “… भोग्नुको म चरम स्थितिमा पुगिसकेकी छु । … यस वर्ष मेरो आन्दोलनहरूको वर्ष गाली, भत्र्सना, आलोचना, गलतबोध, मिथ्या आरोप, बदनामी, मृत्यु र आर्थिक संकटहरूकोबीच म त्यो सुपरम्यान जस्तो भएको छु जसले यतिका आन्दोलहरूलाई स्वीच दबाएर एकातिर मिल्क्याइदिएको छ मात्र एक्जिस्ट गर्नको निम्ति । जीवनले मदेखि अरु पनि हार खाएन जगदीशजी । काठमान्डु बसी सक्नु थिएन मानसिक तनावले गर्दा । थोरै रकम लिएर दिल्ली आएकी छु । ओ.पि.डि बाट उपचार गराउँदैछु । डाक्टरहरू हुन्छ भन्छन् हेरौँ ।

“… मैले काठमान्डुबाट सरकार, साथीभाइ कसैको पनि सहयोग पाइनँ । सहयोग शब्द नेपालीहरूको शब्दकोषमा छैन । मैले तपाईंलाई मेरो अन्तिम विकल्प “मुक्ति क्षेत्र” भनेकी थिएँ होइन ? मेरो यहाँ पर्मानेन्ट् ठेगाना छैन । यसैले तपाईंको दोहोरो चिट्ठी पाउने आशा नै भएन । भोलि नेपाली दूतावास जाँदैछु । प्रगतिशील पाठक र समालोचकहरूले मलाई यस्तो कर्नरमा पारिदिए उही पनि मौका हेरेर । यसपालि मैले देखेँ दुर्दशाको पनि मोलतोल हुँदो रहेछ । सोच्छु जुन स्वास्नी मान्छेले कहिले केही पनि बेच्न सकेन उसले दुर्दशा कसरी बेच्न सक्छ ? हास्यास्पद । समयमा मैले रूप, शरीर, बौद्धिकता, गुण, महत्ता सबै बेच्नु सक्नुपथ्र्यो त्यस पछि सायद म जीवनको यस ट्राजिक मोडमा आइपुग्ने थिइनँ … कदापि ।”

“साबिती” के हुँदैछ ? त्यसलाई लिएर एउटा गाली लेख्नु छ ।”

यी उद्धरणका भाव–भावनाहरू आफै बोलेका छन् । मैले प्रसङ्ग खुलाउन केही वाक्य संयोजन गरेको हुँ ।

पारिजातबारे धेरै लेखिएको छ । उनले तत्कालीन सरकारको सिदा–चामल अस्वीकार गरिन् भनिन्छ । यो कुरा उनले दोस्रो पत्रमा पनि लेखेकी छन् । गरिन् पनि होला । तर विदेशमा उपचार गराउन जाने बेला उनले “सरकार र साथीभाइ” लाई सम्झेकी रहिछन् । त्यो स्वाभाविक पनि हो । विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाले आजीवन जुन व्यवस्थाका विरुद्ध विद्रोह र युद्ध समेत गरे उपचारका लागि त्यही व्यवस्थाको सहयोग लिएका हुन् । त्यो समर्पण थिएन ।

उनले साबितीबारे केही लेखिनन् । त्यो उपन्यासको आत्मामा कम्युनिस्ट विरोधी “एनार्किस्ट” थियो जसलाई मैले अराज्यवाद भन्ने गरेको छु र जसलाई उनले कहिल्यै पनि स्वीकार गर्न सकिनन् ।

उनी साम्यवादभित्र पस्दै थिइन् । म त्यहाँबाट बाहिर निस्कँदै थिएँ । हाम्रो भेट संघारमा भएको थियो । यी पत्रहरू त्यसैका अभिलेख हुन् ।

आखिर त्यस्ता पीडाबाट नगुज्रीकन को “पारिजात” हुन सक्छ ?

जनमत मासिकमा १ सय अंकमा जगदीश घिमिरेको पारिजातको पत्रवाट साभार