वेदनाको प्रकाशन यसरी भयो

२०२९ को अन्ततिर म अध्ययनका लागि संखुवासभाको खाँदवारीबाट पुन: धुलिखेल फर्किए । मसँग एउटा आफ्नै निश्चित र निर्देशित विचारहरु थिए । आफू बाँचुञ्जेल सामाजिक हुनुको अर्थमा समाज परिवर्तनका दिशाहरुमा क्रियाशील हुनुपर्छ र यसका निम्ति आफू भित्र र बाहिर संघर्ष गरिरहनु पर्छ भन्ने मान्यता थियो ।

मैले धुलिखेललाई जस्तो छोडेर गएको थिएँ त्यस्तै अन्धविश्वास, अर्धचेतना, एक आपसमा हेर्ने अति संकीर्ण दृष्टि र वैमनष्यता, मुठ्ठीभर ठालुहरुको हैहुकुम यथावत थिए । र पनि केही व्यक्तिहरु साह्रै सहयोगी, एकअर्काप्रति सहिष्णु र सहयोगीका स्थितिमा रहेको पनि मैले पाएँ । यसलाई नयाँ दृष्टिकोण लिएर परिवर्तन गर्नुपर्छ र त्यस दिशामा लैजानुपर्छ भन्ने सोचाइले त्यस्ता साथीहरुसँग सम्पर्क बढाउने क्रम थालियो ।

त्यसताका काभ्रे जिल्लाभरि यथार्थवादी साहित्य र प्रगतिशील साहित्यको बारेमा युवाहरुमा व्यापक चर्चा चलिरहेको थियो । बनेपा त्यसको केन्द्रविन्दुको रुपमा रहेको थियो । श्रीखण्डपुर, साँगा र बनेपामा केही समयको अन्तरालमा साहित्य सम्मेलन, भेटघाट र साहित्यिक कार्यक्रम भई नै रहन्थ्यो । यो क्रम विद्यार्थी जगत् र युवाहरुमा देखिएको पञ्चायत विरोधी क्रियाशीलता र त्यसमा केही वर्ष अघिदेखि चीनमा चलिरहेको सांस्कृतिक क्रान्तिले केही ऊर्जा समेत थपेको थियो । साहित्य सम्मेलन हुने थाहा पाएपछि म क्याम्पसको पढाइ छोडेर भए पनि त्यहाँ पुग्थेँ । त्यहाँ पुगेका कवि, कथाकारहरु, कोही भियतनामी हुन्थे, कोही कोरियाली, कोही चिनिया, लाओसी जनता भएर त्यहाँका जनताको पीडा बोकेर अमेरिकी साम्राज्यवादको विरोधमा आफ्नो साहित्यमार्फत् विरोध र समर्थन गर्थे, पीडाहरु पोख्थे । कोही भने भारतीय विस्तारवादको विरोधमा र टिष्टाको भू–भाग लगेको विरुद्धमा कुर्लिन्थे । तर ती देशभित्रको अन्याय–अत्याचारको बारेमा कम बोल्थे । पञ्चायती शासन र सामन्ती शोषणका बारेमा भने त्यति चासो राख्दैनथे । एउटा साहित्य सम्मेलनमा दशौं जना जासुसहरुले रिपोटहरु टिपिरहेको दृश्य देखिन्थ्यो । हिन्दचीनको बारेमा चर्को क्रान्तिकारी भएर बोलिरहने साहित्यकारहरु कमै मात्र आफ्नो देशभित्रको छटपटी पोख्थे, थिचोमिचो पोख्थे ।

विगुल (समसामयिक साहित्यिक पत्रिका) त्यसताका चर्चाको शिखरमा थियो । प्रगतिशील साहित्य सम्मेलनहरुमा आमन्त्रित हुने क्रममा मोहन दुवालसँग मेरो प्रथम पटकको भेटघाटमा उहाँबाट साह्रै प्रभावित भएँ । उहाँ सधैंजसो एउटै पोशाकमा हुनुहुन्थ्यो । कटराइजको कोट, कालो टोपी, लामो मफलर, निरन्तर चुरोट तानिरहने, स्पष्ट रुपमा नझुकिकन अमेरिकी साम्राज्यवादका अन्याय अत्याचारको विरुद्ध बोलिरहने उनको स्वभाव त्यसताका एउटा फिल्मी हिरो जस्तो लाग्दथ्यो । उहाँमा साह्रै उत्साह र जाँगर पाइन्थ्यो । उहाँको सम्पादनमा निस्कने विगुलको तेस्रो अंक प्रेसबाट नै जफत भएपछि काभ्रेका थुप्रै साहित्यप्रेमीहरुमा साहित्यिक पत्रिकाको अभाव खट्कियो । मोहन दुवालसँगको भेटघाटको क्रममा सरकारी दर्ता गरेर पत्रिका प्रकाशन गर्ने बारेमा कुरा शुरु गर्नु मैले उपयुक्त सम्झेँ । विगुल सामयिक संकलनका प्रकाशन पञ्चायती निरंकुशतन्त्रले निन्दनीय रुपमा बन्द गरेको थियो । उहाँबाट प्रकाशनलाई सहयोग गर्ने वचन पाएपछि ममा धेरै ठूलो उत्साह थपियो । चर्को असंगठित भावुकतावादी क्रान्तिकारी कुरा भन्दा बढी यथार्थवादी साहित्यले नै चेतना परिवर्तनको लागि दिशाबोध गराउन सक्छ भन्ने सोचाइ ममा निकै दृढतासाथ रहेको थियो । तर कोही पनि साहित्यप्रेमी र उत्साहित युवाहरु संगठित थिएनन् । सामूहिक पिकनिक कार्यक्रम तातोपानीको भेलाले थप उत्साह पैदा गरेको थियो । साधारण कार्यक्रमका लागि पनि प्रशासनको स्वीकृति र सूचनाको माग हुन्थ्यो, मानसिक रुपमा डर, त्रास प्रशासनले दिइरहन्थ्यो ।

अध्ययनका क्रममा काठमाडौं आएपछि सुवास श्रेष्ठसँगको मेरो पुरानो सम्पर्कलाई नवीकरण गर्दैै निरन्तरता दिने अवसर प्राप्त भयो । उहाँमा साहित्य र कलामा बढी रुचि थियो । पत्रिका प्रकाशनका लागि साथीको अभाव खट्किरहेको थियो । त्यसताका उहाँमा बुर्जुवा साहित्य र कलाप्रति आकर्षण रहेको थियो । उहाँ र ममा यथार्थवादी साहित्य र प्रगतिशील साहित्यको बारेमा छलफल र चर्चा परिचर्चा भई नै रहन्थ्यो । धुलिखेलमा एकाध व्यक्ति बाहेक (वच्चुराम ब्यान्जु, श्रीप्रकाश वेंजु) यस्तो विचार र मान्यतालाई साथ दिने हिम्मत कसैमा थिएन । उनीहरु प्रगतिशील साहित्य भन्ने बित्तिकै कम्युनिष्ट त्रासबाट थर्कमान हुन्थे । तर पनि पत्रिका प्रकाशनको लागि विचारमा समानता कायम हुन सके उहाँको सहयोग अर्थपूर्ण हुने सम्झेर उहाँसँग बढी सम्पर्क राख्ने काम दिनचर्याकै रुप बन्न थाल्यो । धेरै दिनको भेटघाटपछि उहाँलाई पत्रिका प्रकाशन गर्ने प्रस्ताव राखियो र जनतामाथिको शोषण, अन्याय, अत्याचारको जुन वेदना र पीडा छ, त्यसलाई यथार्थ रुपमा पत्रिकाबाट जनतासमक्ष लैजाऔं भन्ने दृष्टिकोण निर्माण भयो र प्र.जि.अ. कार्यालयमा दर्ताको लागि आवेदन दिइयो ।

प्रशासनले हामीमाथि गिद्धे दृष्टिकोणले हेरिरहेको थियो । हामी आन्तरिक रुपमा जे जस्तो भए पनि सामाजिक क्रियाकलापमा सक्रिय थियौं । हामी धुलिखेल युवा क्लव, धुलिखेल युवा पुस्तकालय लगायत अशक्तहरुलाई बोकेर अस्पताल लगिरहने कार्यकलाप, प्रशासनको अकर्मण्यतालाई कोट्याइरहने सामाजिक क्रियाकलापमा अग्रसर युवा थियौ । त्यही हाम्रो सामाजिक कार्यकर्ताको पक्षलाई दृष्टिगत गरेर प्रहरीले हाम्रो पक्षमा रिपोर्ट दियो र दुई महिनापछि प्रकाशनमा ल्याउने गरी सुवास श्रेष्ठ र मेरो सम्पादकत्व र प्रकाशकत्वमा २०३० सालको पौष महिनामा वेदना काभ्रे दर्ता नं. १ मा दर्ता भयो ।

प्रकाशन त स्वीकृत भयो । आर्थिक अभाव चर्को थियो – केही साथीहरु : मन्दीलकाजी यगोल, माणिक कालु, रंगनाथ व्यान्जु, बुद्धराम पुकारहरुको सहयोग र हाम्रो क्याम्पस अध्ययनको निम्ति घरबाट दिने गरेको खर्च मासिक रु. १५०।– रुपैयाँ जम्मा गरेपछि मोहन दुवालको सहायताबाट प्रेसको खोजीमा लाग्यौं । शुरुमा रचना छनौटदेखि प्रकाशनसम्मको सहयोग दुवालजीबाट केही समयसम्म निरन्तर रहिरह्यो । फागुन महिनाको पंचायती प्रजातन्त्रको विज्ञापनसहित २०३० को फागुनमा प्रथम अंक सम्पादकद्वयको नाममा प्रकाशनमा आयो । प्रकाशनको उत्साह र जाँगरले घरदैलोमा नै एक एक प्रति किनिदिने अनुरोध साथ बिक्री वितरण भयो ।

दोस्रो अंक प्रकाशनको तयारीको दौरानमा मोहन दुवालसँग नै हामी स्व. पारिजात दिदीकोमा अन्तर्वार्ताको लागि पुग्यौं । दिदीको अन्तर्वार्ताको भेटघाट पछि म्हैपी र फसिकेब डेराको जुन लामो बाटो हो त्यो छोट्टियो र आउने जाने क्रम बढ्न थाल्यो । शारीरिक अशक्तताको बाबजूद पनि साहित्यप्रतिको उहाँको जुन निष्ठा थियो– त्यसले हामीलाई साह्रै प्रभावित पार्‍यो । दिदीसँगको जुन नयाँ विद्रोही भावना थियो, सामाजिक कुकर्मको उहाँ जसरी खुलेर विरोध गर्नुुहुन्थ्यो र राल्फा समूहपछि उहाँमा जुन दृष्टिकोण बनेको थियो, त्यसमा हामी पनि बहन थाल्यौं । वेदनाको सम्पर्क थलो साहित्यमा मात्र सीमित भएन – ०३२ को विद्यार्थी आन्दोलनमा हामी खुलेर लागिपर्‍यौं । म्हैपीको मध्यरातमा भूमिगत बैठकबाट शुरु भएको विद्यार्थी आन्दोलनले हाम्रो सोचमा नयाँ परिवर्तन ल्यायो । त्यो बैठकमा निर्देशन दिने व्यक्ति निर्मल लामा हुनुभएको कुरा पछि मात्र हामीले थाहा पायौं । मैनवत्तीको सानो उज्यालोमा हामी एक आपस बाहेक अरुलाई राम्ररी चिन्न नै सक्दैनथ्यौं । हामी आन्दोलन पछि निनु चापागाईंसँगको राजनैतिक सम्पर्क पछि वेदना प्रकाशनमा उहाँले सम्पादन, रचना प्रवेश, समालोचना छनौट, प्रगतिशील साहित्यमा वर्गीय दृष्टिकोण जस्तो विषयमा लिइनुपर्ने गम्भीरताबारे दिशाबोध गराउनु भयो । यसपछि वेदनाको मागमा अरु वृद्धि भएर गयो । खगेन्द्र संग्रौलाले प्रकाशनका लागि दिनुभएको ‘टोपीचाउरे’ कथा र त्यो अंक सर्वाधिक बढी मागका साथ बिक्री वितरण भयो । हाम्रो सम्पर्क र वेदना प्रति जनचासोहरु बढ्न थाल्यो । वेदनाको १५०० प्रति (त्यसताका १००० प्रति बिक्री पनि महत्वपूर्ण मानिन्थ्यो) एक सातामा नै समाप्त भयो । वेदना अर्धवार्षिकबाट त्रैमासिक रुपमा प्रकाशन हुन थाल्यो ।

२०३६ सालको जनआन्दोलनसम्ममा काभ्रे जिल्लाभरि असंगठित थुप्रै साथीहरुलाई समेटेर संगठित गर्नमा वेदनाका साथीहरुको निकै ठूलो भूमिका छ । आज काभ्रे जिल्ला वाम किल्ला भनेर जुन गौरव गरिंदैछ, त्यसको श्रेय वेदनाले पाउनु पर्दछ भन्ने मलाई लाग्दछ ।

२०३६ पछि म काभ्रे जिल्लाबाट उदयपुर जिल्लाको कोटारीमा पुगेपछि वेदनालाई जेल प्रशासनको हथकन्डा सहेर सुवास श्रेष्ठले जुन निरन्तरता दिनुभयो, त्यो अविस्मरणीय रहनेछ । लेखक र पाठकहरुको माया र सहयोग पाएर साथै नयाँ प्रधानसम्पादक, सम्पादक साथीहरुले रजत वर्ष अंकसम्म पुर्‍याउन खेल्नुभएको भूमिका पनि यसको इतिहासमा अविस्मरणीय नै रहनेछ ।