नक्सलवादी हेर्ने रहर 

त्यसताका कुनै पार्टीमा हामी सामेल थिएनौँ । बनेपाका केही साथीहरू सँग कम्युनिस्टको साइनो जोड्दै कर्म क्षेत्रमा रमायौँ । यही साइनोको उठ बसमा नै हाम्रो मित्रता झाँगिँदै गयो । कम्युनिस्ट भावनामा हाम्रो मन साटासाट हुँदै गयो । जवाहर श्रेष्ठ मेरा लागि मात्र होइन बनेपा क्षेत्रका हामी साथीहरूका माझ त्यस समयका निकै लोकप्रिय नेता जस्तै नाम थियो । संसारका कम्युनिस्टहरुको परिचय गराउने सवालमा र कम्युनिस्ट सिद्धान्त बुझाउने सन्दर्भमा यिनीले धेरै नै महत्त्वपूर्ण भूमिका र नेतृत्व निभाएका थिए । त्यस समयमा विचारवान्, तार्किकता बलियो भएका यिनी मित्रको कुरा सुनेर ‘कम्युनिस्ट’ शब्दमा मोह बढ्दै गएको सन्दर्भ बिर्सी पठाउनु गार्हो थियो । केदारनाथ प्रधान अर्का हाम्रा विचारवान् अध्ययनशील मित्र हुनुहुन्थ्यो । कम्युनिस्ट सिद्धान्त मन परेर सँगै हिँड्ने मित्रमा उनी पनि पर्नु हुन्थ्यो । साहित्यमा पनि चाख राखेर अध्ययन गर्ने मित्र हुनाका साथै केदारजीले कथा, कविता पनि लेख्ने गर्थ्यो । इतिहासको ज्ञाता र इतिहास अन्वेषक केदारनाथ प्रधानको अक्षर शक्ति बलियो भएकै कारणले यिनी सिर्जना गरिरहन्थ्यो । राजभाई प्रधान सामाजिक रूपान्तरणका लागि खटिरहने व्यक्ति भएको र मेरो अनन्य मित्र जसले मलाई ‘बिगुल’ फुक्न साथ दिए । यिनी सामाजिक काममा पनि सक्रिय रहन रुचाउने चर्चित नाम थियो । रामभक्त प्रधानले नेपाल भाषा साहित्यमा आफ्नो नाम लेखक र सेवीका रूपमा राख्न सफल व्यक्ति यिनले पनि त्यसताका को हाम्रो कम्युनिस्ट भावना र यात्रामा साथ दिएकै हुन् । टिका दाइको पसल त हाम्रो मित्रता साटासाट गर्ने र कुराकानी गर्ने अखडा नै थियो । बनेपा बुक डिपोका मित्र कृष्णचन्द्र कायस्थ (महन्त) दाइ पनि त्यसताकाका हाम्रा प्रिय सहयोगी हुन् । रामकृष्ण खाछिभोया, शिवराम भैल, तुलसीदास श्रेष्ठ, सानुकाजी शाक्यहरू हाम्रा अगुवा पुस्ताका दाइहरू पनि त्यसताका हामीलाई साथ दिने दाइ–मित्रहरू हुन् ।

हाम्रो अध्ययनका मूल पत्रिकाहरू थिए चीनबाट प्रकाशित चीन सचित्र, बेइजिङ रिभ्यू, चाइनिज लिटरे चर । र यसै गरी नक्सलवादी मित्रहरूका लोक युद्ध र लिवेरेशनवारहरु नै थिए । तत्कालीन समाजमा दिनभर भएका घटनाहरू बारे छलफल गथ्यौं, टिका दाइको पसलमा र समाचारहरू सुन्थ्यौँ । व्यावहारिक खाँटी कम्युनिस्ट भन्न सुहाउँदा नामहरू थिए टिका दाइ र महन्त दाइ । व्यवहारका कुराहरू गर्न निकै खप्पिस छन् रामकृष्ण खाछिभोया । समाजमा विभिन्न क्षेत्रमा देखिने थिचोमिचोका असमान व्यवहारहरू, अन्याय–अत्याचारका शृङ्खलाहरू देखेपछि सहन नसकिने मेरो स्वभावले तुरुन्तै प्रतिक्रिया दिइहाल्ने मेरा क्रियाकलापहरू कसैका लागि प्रिय भए र कसैलाई त्यसताका अप्रिय पनि भए होलान् । तर म समाजमा खटिरहने, डटिरहने भएकोले घटना–प्रसङ्गहरूमा प्रतिक्रिया मात्र होइन प्रतिवाद पनि गरिरहन्थेँ । बस व्यवसायीहरूको ज्यादतीमा कहिले बस हडताल, कहिले विद्यार्थीहरूको हडतालमा साथ समर्थन, कहिले भारतीय सरकारको विस्तारवादी क्रियाकलापमा विरोध सभा, कहिले भारतीय राजदूतको विरोधमा घेराउमा सधैँ सक्रिय भई रहन्थेँ । तर केही साथीहरू मेरो सक्रियताको विरोध गरिरहन्थ्यो । पार्टी थिएन हाम्रो; साथीभाइहरूको समूह थियो । यही समूह मार्फत हामी समाजमा आफ्नो सक्रियता देखाइ रहन्थ्यौँ । नक्सलवादीहरुको आन्दोलन चलिरहेको बखत थियो । हामीहरू उनीहरूको आन्दोलनबाट ज्यादै प्रभावित भयौँ मात्र होइन अनुयायी नै हुने मन बन्दै गयो । हप्ता–हप्तामा आउने ‘लोक युद्ध’ को समाचार र त्यसमा प्रकाशित लेख–रचनाहरू पढिरहने हाम्रो बानीले हामीहरू सबै उनीहरूको मुक्ति सङ्घर्षबाट विशेष प्रभावित थियौँ । चारु मजुमदार र कानु सान्यालका लेख–रचनाहरू मन पराएर पढ्थ्यौँ । त्यसताका हाम्रा लागि प्रिय क्षेत्र नक्सलवादी र त्यहाँका आन्दोलनकारीहरू नै थिए ।

भारतमा क्रान्तिकारी कम्युनिस्टले नक्सलवादीका नाममा तहल्का नै ल्याउने खालको सशस्त्र विद्रोह गरेर आफूलाई चिनाइरहेको बेलामा हामीहरू पनि स्वयं स्फूर्त ढङ्गले उनीहरूबाट प्रभावित भयौँ । चारु मजुमदार त्यस आन्दोलनका शीर्षस्थ नेताका लेख–रचनाहरू ‘लोक युद्ध’ र ‘लिवेरेशनवार’ मा प्रकाशित भइरहन्थ्यो । चीन र भारत सीमाका कारणले बरोबर विवादमा आइरहने, कहिले काहीँ युद्ध पनि भइरहने गर्थ्यो । त्यसताका हामी कहाँ ‘लोक युद्ध’ र ‘लिवरेशनवार’ आइरहने गर्थ्यो । त्यसमा चारु मजुमदार, कानु सान्याल, जङ्गल सन्थालहरूको गतिविधि र लेख–रचना पढ्ने गथ्यौं । उनीहरूको तात्कालीन नारा थियो – ‘चीनको अध्यक्ष हाम्रो अध्यक्ष, चीनको बाटो हाम्रो बाटो’ । आश्चर्य लाग्थ्यो नक्सलवादीहरुको त्यस खालको नारा पत्रपत्रिकामा पढ्न पाउँदा । भारतीय क्रान्तिकारीहरूको चीनका नेता र चीन प्रतिको सद्भाव पढेर हामी छक्क पथ्र्यौं र विभोर हुन्थ्यौँ । को साइनो जोड्दै कर्म क्षेत्रमा रमायौँ । यही साइनोको उठ बसमा नै हाम्रो मित्रता झाँगिँदै गयो । कम्युनिस्ट भावनामा हाम्रो मन साटासाट हुँदै गयो । जवाहर श्रेष्ठ मेरा लागि मात्र होइन बनेपा क्षेत्रका हामी साथीहरूका माझ त्यस समयका निकै लोकप्रिय नेता जस्तै नाम थियो । संसारका कम्युनिस्टहरुको परिचय गराउने सवालमा र कम्युनिस्ट सिद्धान्त बुझाउने सन्दर्भमा यिनीले धेरै नै महत्त्वपूर्ण भूमिका र नेतृत्व निभाएका थिए । त्यस समयमा विचारवान्, तार्किकता बलियो भएका यिनी मित्रको कुरा सुनेर ‘कम्युनिस्ट’ शब्दमा मोह बढ्दै गएको सन्दर्भ बिर्सी पठाउनु गार्हो थियो । केदारनाथ प्रधान अर्का हाम्रा विचारवान् अध्ययनशील मित्र हुनुहुन्थ्यो । कम्युनिस्ट सिद्धान्त मन परेर सँगै हिँड्ने मित्रमा उनी पनि पर्नु हुन्थ्यो । साहित्यमा पनि चाख राखेर अध्ययन गर्ने मित्र हुनाका साथै केदारजीले कथा, कविता पनि लेख्ने गर्थ्यो । इतिहासको ज्ञाता र इतिहास अन्वेषक केदारनाथ प्रधानको अक्षर शक्ति बलियो भएकै कारणले यिनी सिर्जना गरिरहन्थ्यो । राजभाई प्रधान सामाजिक रूपान्तरणका लागि खटिरहने व्यक्ति भएको र मेरो अनन्य मित्र जसले मलाई ‘बिगुल’ फुक्न साथ दिए । यिनी सामाजिक काममा पनि सक्रिय रहन रुचाउने चर्चित नाम थियो । रामभक्त प्रधानले नेपाल भाषा साहित्यमा आफ्नो नाम लेखक र सेवीका रूपमा राख्न सफल व्यक्ति यिनले पनि त्यसताका को हाम्रो कम्युनिस्ट भावना र यात्रामा साथ दिएकै हुन् । टिका दाइको पसल त हाम्रो मित्रता साटासाट गर्ने र कुराकानी गर्ने अखडा नै थियो । बनेपा बुक डिपोका मित्र कृष्णचन्द्र कायस्थ (महन्त) दाइ पनि त्यसताकाका हाम्रा प्रिय सहयोगी हुन् । रामकृष्ण खाछिभोया, शिवराम भैल, तुलसीदास श्रेष्ठ, सानुकाजी शाक्यहरू हाम्रा अगुवा पुस्ताका दाइहरू पनि त्यसताका हामीलाई साथ दिने दाइ–मित्रहरू हुन् ।

हाम्रो अध्ययनका मूल पत्रिकाहरू थिए चीनबाट प्रकाशित चीन सचित्र, बेइजिङ रिभ्यू, चाइनिज लिटरे चर । र यसै गरी नक्सलवादी मित्रहरूका लोक युद्ध र लिवेरेशनवार हरु नै थिए । तत्कालीन समाजमा दिनभर भएका घटनाहरू बारे छलफल गथ्यौं, टिकादाईको पसलमा र समाचारहरू सुन्थ्यौँ । व्यावहारिक खाँटी कम्युनिस्ट भन्न सुहाउँदा नामहरू थिए टिका दाइ र महन्त दाइ । व्यवहारका कुराहरू गर्न निकै खप्पिस छन् रामकृष्ण खाछिभोया । समाजमा विभिन्न क्षेत्रमा देखिने थिचोमिचोका असमान व्यवहारहरू, अन्याय–अत्याचारका शृङ्खलाहरू देखेपछि सहन नसकिने मेरो स्वभावले तुरुन्तै प्रतिक्रिया दिइहाल्ने मेरा क्रियाकलापहरू कसैका लागि प्रिय भए र कसैलाई त्यसताका अप्रिय पनि भए होलान् । तर म समाजमा खटिरहने, डटिरहने भएकोले घटना–प्रसङ्गहरूमा प्रतिक्रिया मात्र होइन प्रतिवाद पनि गरिरहन्थेँ । बस व्यवसायीहरूको ज्यादतीमा कहिले बस हडताल, कहिले विद्यार्थीहरूको हडतालमा साथ समर्थन, कहिले भारतीय सरकारको विस्तारवादी क्रियाकलापमा विरोध सभा, कहिले भारतीय राजदूतको विरोधमा घेराउमा सधैँ सक्रिय भई रहन्थेँ । तर केही साथीहरू मेरो सक्रियताको विरोध गरिरहन्थ्यो । पार्टी थिएन हाम्रो; साथीभाइहरूको समूह थियो । यही समूह मार्फत हामी समाजमा आफ्नो सक्रियता देखाइ रहन्थ्यौँ । नक्सलवादीहरुको आन्दोलन चलिरहेको बखत थियो । हामीहरू उनीहरूको आन्दोलनबाट ज्यादै प्रभावित भयौँ मात्र होइन अनुयायी नै हुने मन बन्दै गयो । हप्ता–हप्तामा आउने ‘लोक युद्ध’ को समाचार र त्यसमा प्रकाशित लेख–रचनाहरू पढिरहने हाम्रो बानीले हामीहरू सबै उनीहरूको मुक्ति सङ्घर्षबाट विशेष प्रभावित थियौँ । चारु मजुमदार र कानु सान्यालका लेख–रचनाहरू मन पराएर पढ्थ्यौँ । त्यसताका हाम्रा लागि प्रिय क्षेत्र नक्सलवादी र त्यहाँका आन्दोलनकारीहरू नै थिए ।

भारतमा क्रान्तिकारी कम्युनिष्टहरुले नक्सलवादीका नाममा तहल्का नै ल्याउने खालको सशस्त्र विद्रोह गरेर आफूलाई चिनाइरहेको बेलामा हामीहरू पनि स्वयं स्फूर्त ढङ्गले उनीहरूबाट प्रभावित भयौँ । चारु मजुमदार त्यस आन्दोलनका शीर्षस्थ नेताका लेख–रचनाहरू ‘लोक युद्ध’ र ‘लिवेरेशनवार’ मा प्रकाशित भइरहन्थ्यो । चीन र भारत सीमाका कारणले बरोबर विवादमा आइरहने, कहिले काहीँ युद्ध पनि भइरहने गर्थ्यो । त्यसताका हामी कहाँ ‘लोक युद्ध’ र ‘लिवरेशनवार’ आइरहने गर्थ्यो । त्यसमा चारु मजुमदार, कानु सान्याल, जङ्गल सन्थालहरूको गतिविधि र लेख–रचना पढ्ने गथ्यौं । उनीहरूको तात्कालीन नारा थियो – ‘चीनको अध्यक्ष हाम्रो अध्यक्ष, चीनको बाटो हाम्रो बाटो’ । आश्चर्य लाग्थ्यो नक्सलवादीहरुको त्यस खालको नारा पत्रपत्रिकामा पढ्न पाउँदा । भारतीय क्रान्तिकारीहरूको चीनका नेता र चीन प्रतिको सद्भाव पढेर हामी छक्क पथ्र्यौं र विभोर हुन्थ्यौँ ।

२०२२ सालताका स्वयं स्फूर्त ढङ्गले मभित्र पनि नक्सलवादीका नाराहरू मनभित्र गुन्जिरहेको, थर्किरहेको र प्रभावित पारिरहेको जस्तो भान हुन्थ्यो । कम्युनिस्टले के गर्छन् कम्युनिस्टहरू कस्ता हुन्छन् र कम्युनिस्टहरूको आदर्श के हो थाहा पत्तो नभए पनि कम्युनिस्ट शब्द नै मन परेर मेरो मान मानसपटलमा गुन्जिरहन थाल्यो । सामन्त जस्ता देखिने, मै हूँ भनी देखाउन रुचाउने खालका तथा कथित ठूलाबडाहरु कोही पनि मन नपरेको बेला उग्र नक्सलवादीहरु म्न भित्र चियाउन आउनु अनौठो कुरा थिएन । सधैं पढ्थेँ ‘लोकयुद्धहरु’ । जमिनदार हत्या गरेको कुरा, थानेदार मारेको समाचार र थाना नै कब्जा गरेको समाचार मन पराएर पढ्थेँ । त्यसताकाका नक्सलवादीहरुका यस्तै बेढङ्गका हत्या हिंसाका कुराहरु नै हाम्रा लागि मनपरेको समाचार हुन्थ्यो । कताबाट कुन सूत्रबाट ती पत्रिकाहरु आएको हो, त्यो त याद आएन तर हप्ता–हप्तामा नै ती पत्र–पत्रिकाहरु आइरहन्थ्यो । साथीभाईहरुमा बाँड्ने गथ्यौं । त्यसताकाका साथीहरु माझ सबभन्दा सक्रिय र क्रियाशील व्यक्ति म नै भएको हुनाले पत्र–पत्रिका साथीभाई कहाँ पुर्याइदिने, केही घटना घटे सबै माझ खबर गरिदिने सबै काम म आफैं गर्थें ।

नक्सलवाद क्षेत्र कता पर्थ्यो, कसरी जाने, सम्पर्क कसरी गर्ने त्यो केही थाहा पत्तो नभए पनि हामीलाई नक्सलवाद क्षेत्र पुग्ने रहर भयो । केदारनाथ प्रधान र राजभाई प्रधानसँग जाने निधो गर्यौँ । पूर्वबाट हिँड्न सुरु गर्यौँ । सिन्धुलीमा रहेका बनेपाली इष्टमित्र दाजुभाइ दिदीबहिनीहरू सँग भेटघाट गरेर हामीहरू सिन्धुली छोड्यौँ । सिन्धुली नदीका थुप्रै खोलाका जँघारहरू तर्दै हामी कुदिरह्यौँ । अझ भनौँ व्यावहारिक ज्ञानको कमिले गर्दा कपडाका जुत्ता लगाएर नै नदीका जँघारहरू तर्ने गर्र्यौं । जसले गर्दा पानीले भिजेर खुट्टामा फोकाहरू उठेर दुख्न थालेकाले जनकपुरमै थन्किनु पर्ने मेरो व्यथा र बाध्यता हुन गयो । बल्ल तल्ल हामीहरू जनकपुरमा पुग्यौं । मेरो आफ्नै भिनाजु जागिरकै कारणले जनकपुरमा रहनु भएको बेला थियो त्यसताका । उहाँ बसेको निवास घर खोजी पत्ता लगायौँ – भिनाजुसँग भेट भयो; आनन्दानुभूति भयो । कृष्णगोपाल सैंजु मेरा साहिँली दिदीका श्रीमानकै रेखदेखमा अर्थात् सहयोगमा खुट्टामा उठेका घाउहरूको उपचार गराउनु पर्यो । हिँड्न नै गार्हो भयो । म औषधोपचार गर्न जनकपुरमा बस्नुपर्ने भयो । म नक्सलवाद हेर्न जान सकिनँ । केदारजी र राजभाई प्रधान नक्सलवादीहरु हेर्न मलाई छोडेर भारत तर्फ लागे । मेरो इच्छा साकार भएन । मेरो नक्सलवाद क्षेत्र हेर्ने रहर पूरा भएन ।

भिनाजुको क्वाटरमा र भिनाजुकै रेखदेखमा केही दिन सम्म औषधोपचार गरेर जनकपुरमा नै रह्यौं । पीडा माथि पीडा बोध भयो । नक्सलवाद आन्दोलनका क्रान्तिकारीहरू र नक्सलवाद क्षेत्र हेर्न पाइएन । दुई जना मेरा मित्रहरू आफ्नै ढङ्गले नक्सलवाद क्षेत्र हेर्न गए । काँकरभित्ता सिमाना नाघेर भारती भूमिको सिलगढी पुग्दै साथीहरूले नक्सलवाद क्षेत्रको भूमि मात्र हेरेर चित्त बुझाएर त्यहाँबाट फर्के ।

रहरको पो कुरा थियो । हाम्रो रहर थियो नक्सलवाद क्षेत्र पुग्ने र सम्भव भए चारु मजुमदार, कानु सान्याल, जंगल संथालहरु सँग भेटघाट गर्ने । बनेपामा रहँदा, बस्दा र साथी भाइहरूसँग घुम्दा/बस्दा धेरैजसो समय संसारका कम्युनिष्टहरुको चरित्र, चित्रण र उनीहरूकै क्रियाकलापमा हामी सधैँ रमाइलो मानेर कुराकानी गथ्र्यौं । एकताका थियो – चारु मजुमदार र नक्सलवाद आन्दोलन हाम्रो निमित्त मन परेको व्यक्ति र आन्दोलन । रातो किताब त्यसताका हाम्रो आदर्शको किताब थियो । ‘सबै प्रतिक्रियावादीहरू कागजी बाघ हुन् ।’त्यसताका हाम्रो निमित्त निकै प्रिय हृदयस्पर्शी वाक्य थियो । त्यसैले त हामीहरू सामन्त, गद्दार,पुँजीपति र चुसुवा वर्गका विरोधी भयौँ । नक्सलवादीहरु नै हाम्रो लागि त्यस बेलाका प्रेरणाका पात्रहरू भएकैले उनीहरूको भूमि र उनीहरूलाई हेर्ने हाम्रो रहर कल्पनामा मात्र सीमित रह्यो, र हामीले भेट्न पाएनौँ नक्सलवादीहरु ! जीवनमा घटेका घटनाहरूमा स्मरण गर्न लायकको ‘नक्सलवाद’को भूत सवार भएको त्यस क्षणको यस संस्मरण मेरो जीवनमा घटेका अनेकौँ घटनाहरूमा यो पनि एक खालको रहर थियो – ‘नक्सलवाद हेर्न रहर ।’
०००