यात्रा अनुभव ६ : नेपाल भाषा अध्ययन, सिर्जना र अभियान

बनेपाका रैथाने नेवार भएको कारणले हाम्रो घरमा नेवारी भाषा नै बोल्थ्यौँ । आज पनि त्यही चलन चलाउने रहर छ । तर बुहारी गैर नेवार भएकोले नेपालीमा बोल्नुपर्ने बाध्यता छ । ११ वर्षकी दुइटी नातिनीहरू पनि नेपाली भाषा बोल्छन् । घरमा बिस्तारै नेपाल भाषामा सङ्कट सुरु हुन थाले जस्तो प्रतीत हुन्छ । देशमा पनि यस्तै अवस्था देखिँदै छ । मलाई लाग्छ; यो राष्ट्रिय भाषामा देखा पर्न थालेको राष्ट्रिय सङ्कट हो । 

एस.एल.सी. २०२३ सालमा उत्तीर्ण गरेको र इच्छाधिन विषयमा नेवारी भाषा लिएर परीक्षा उत्तीर्ण गरेको हुँ । आइ.ए. पनि नेवारी भाषा नै लिएर उत्तीर्ण गरेको र बि.ए. मा पनि केही पेपर नेवारीमा परीक्षा दिएको मलाई याद छ । नेपाल भाषामा अर्थात् नेवारी भाषामा यसरी अध्ययन गर्ने मेरो परम्परा बन्दै गयो । भाषा आन्दोलनमा लागेको, नेवारी भाषामा कवि–गोष्ठी ठाउँ–ठाउँमा सुरु गरेको, नेवारी भाषामा सिर्जना गर्दै आएको कारणले नेपाल भाषालाई रक्षा गर्ने सोच अनुसार काभ्रे बहुमुखी क्याम्पसमा यस भाषाको कक्षा राख्ने चाँजो पाँजो मिलाइयो । मैले नै कक्षा सञ्चालन गरेँ । त्यस भाषा कक्षाका मेरा विद्यार्थीहरुमा हरिभक्त कर्माचार्य, पशुपति मातंछेँ, रामप्यारी श्रेष्ठ, पूर्णकाजी शाक्य, गङ्गालक्ष्मी श्रेष्ठ, कमलादेवी खाछिभोया, रुक्मिणी श्रेष्ठ आदिहरू थिए।
२०२२ सालमा रेडियो नेपालबाट नेपाल भाषामा सञ्चालित भइरहेको ‘जीवन–दबू’कार्यक्रम प्रति बन्धित गरेपछि देशभरका नेवारहरुलाई मर्माहत तुल्याइ दिए जस्तै म पनि त्यस घटना सुनेर मर्माहत भएको थिएँ । त्यसैताका बनेपामा ‘मचापुच:’ संस्थाको र ‘ल्हाकायोमाय्न’ र ‘फसंपुगू लप्ते’ हस्तलिखित पत्रिकाको संस्थापन र प्रकाशन गरेको मलाई याद आइरहन्छ । मेरो घरमा नै ‘मचापुच:’ संस्था र ‘ल्हाकायोमाय्न’/‘फसंपुगू लप्ते’ हस्तलिखित पत्रिकाको कार्यालय झैँ सञ्चालित थियो । आजाद हाई स्कूलका ७/८  कक्षाका विद्यार्थीहरूद्वारा सञ्चालित मचा पुच:संस्था  र ल्हाकायोमाय्न  हस्तलिखित  पत्रिकाको त्यसताकाआफ्नै खालको गरिमा र महत्व रहेको कुरा सबैले स्वीकारेको साहित्यिक अभियान हो । 

‘जीवनदबू’को प्रतिबन्ध पछि प्रत्येक हप्ताजस्तो काठमाडौँका बहालहरूमा नेपाल भाषा कवि गोष्ठी हुन थाल्दा म पनि कविता बोकेर काठमाडौँका बहालहरूमा पुग्ने गर्थेँ । त्यस अभियानमा लाग्दा लाग्दै धेरैजसो कविहरू चिन्दै गएँ । बुद्ध सायमी, मल्ल के. सुन्दर, राजा शाक्य लगायत थुप्रै नेपाल भाषाका कवि–लेखकहरूसँग मेरो चिनापर्ची बढ्दै गयो । त्यसताका मेरो पहिचान र परिचय नेपाल भाषा क्षेत्रमा व्यापक हुँदै गयो । मेरै सक्रियतामा बनेपा र आसपासमा नेपाल भाषामा कवि गोष्ठीहरूको आयोजना हुन थाल्यो । त्यसताका मेरो सक्रियता नेपाल भाषामा बढ्दै गयो र सबैले नेपाल भाषाका सेवकका रूपमा स्मरण गर्न थाले । प्रशासन र प्रहरीहरूका नजरमा म नेवार उग्रवादी जस्तो भएँ । उनीहरूले त्यसता कामलाई ‘कट्टर नेवार’ अभियन्ताका रूपमा राखेर भिन्न खालको व्यवहार गर्न खोज्थ्यो । कक्षा १०मा पढ्दाताका नै यी गतिविधिहरू म बाट हुन थालेको हो । नेपाल भाषा आन्दोलन र नेपाल भाषामा लेखन गरेर मैले धेरै वर्ष जीवनका क्षणहरू गुजारेँ । 
एस.एल.सी. मा नेपाल भाषा लिएको, नेपाल भाषा माथि सरकारको तर्फबाट भएको ज्यादतीका विरुद्ध अभियन्ताका रूपमा अघि सरेको र नेपाल भाषाका कवि लेखकहरूसँग हिमचिम बढ्दै गएको कारणले त्यसताका मेरो प्रिय विषय हुन गयो नेपाल भाषा । भक्तपुर, साँखु, ललितपुर र काठमाडौँका नेवार लेखकहरू सँग मेरो हिमचिम बढ्दै गयो । विराट भाषाको कवि गोष्ठीहरूमा भाग लिन्थेँ, कुनै बेला कुनै कवितामा पुरस्कृत पनि भएको थिएँ तर त्यसको अभिलेख नभएकाले उच्चारण गर्न सकिनँ । हप्ता–हप्तामा हुने कवि गोष्ठीहरूमा भाग लिन जाँदा एक खालको हौसला प्राप्त हुन्थ्यो, कविहरूको कविता वाचनबाट आफूले पनि कविता वाचन गर्न सिकेँ, कविता लेख्न जानेँ भनेर फुरुङ्ग पर्थेँ । 

घरमा हस्तलिखित पत्रिका निकाल्न आफूभन्दा साना विद्यार्थीहरूलाई प्रेरणा दिन पाउँदा, उनीहरू सँगसँगै रहेर त्यस अभियानमा सरिक हुन पाउँदाका क्षणहरू बिर्सी नसक्नु छ । समूहबाट धेरै खालका काम/कुराहरू सिक्न पाइन्छ । कुरा गर्ने तरिका, लेख्ने तरिका र अरूलाई प्रभावित तुल्याउँदै जाने सबै कामहरू समूहबाट नै सिक्ने हो । ७/८ कक्षामा पढ्दै गर्दाका विद्यार्थीहरूसँग घुलमिल हुँदै बनेपा जस्तो ठाउँबाट हस्तलिखित पत्रिका ‘ल्हाकायोमाय्न’निकाल्नदिने काम लरतरो खालको थिएन । ३ वटा अङ्क सम्म प्रकाशित भयो ।  त्यसताका मचा:पुच बाट प्रकाशित ‘ल्हाकायोमाय्न’, कृष्णप्रसाद दाइबाट निकालेको ‘सगं’ र मेरै सम्पादन र सक्रियतामा प्रकाशित ‘फसुंपुगुलप्ते’ त्यसताका बनेपाबाट प्रकाशित हस्तलिखितहरू हुन् ।

 आजको परिवेश र हिजोको परिवेशमा ज्यादै फेरबदल आइसकेको छ । तर पनि हिजोको सङ्घर्ष, हिजोको प्रकाशन र हिजोका गति विधिहरू बिर्सी पठाउनु हुँदैन — स्मरण गरिरहनु पर्छ । २०१९ सालदेखि नै कविता लेख्दै आएको, कवि गोष्ठी गर्न र गराउन सक्रियता लिँदै आएको, कविता छाप्ने वातावरणका लागि हस्तलिखित भए पनि पत्रिका निकाल्न हौसला दिँदै आएको, भाषा–साहित्य पढ्नका लागि प्रोत्साहन दिँदै आएको र पुस्तक, पत्रिका निकाल्नका लागि सहयोग जुटाई दिने कार्यहरू मबाट थुप्रै भएका छन् जुन याद आइरहन्छ । स्कुलमा पनि कवि गोष्ठी गर्नु, समाजमा पनि सम्मेलन गर्न–गराउन चाँजो पाँजो मिलाई रहनु, सहयोग जुटाएर पुस्तक–पत्रिका पढ्ने वातावरण मिलाइ दिनु मेरा नित्यकर्महरू जस्तै भएका छन् । सामूहिकतामा विश्वास गर्ने, कविता लेखनमा सक्रिय रहने, नेपाल भाषा साहित्य उत्थानका  लागि सक्रिय भइरहने, भाषासेवी–लेखकहरूसँग सम्पर्क बढाउन पाउँदा केही प्राप्ति भएको जस्तो हुने यी आदि क्रियाकलापहरूले गर्दा विद्यालयको शिक्षामा भन्दा बाहिरको काममा लहसिँदै गएँ । पढाइमा त्यति ध्यान दिन सकिनँ । सधैँ झैँ समाज, भाषा–साहित्यको सेवामा त्यस बेला पनि जुटिरहेँ ।