घर’ र ‘परिवार’ शब्द एकअर्कामा अन्तरनिहित भएर रहेका छन् । यी दुई शब्दको सान्दर्भिकतालाई छुट्याउने सम्भावना रहन्न । ‘घर’ भन्नाले मानिसका लागि जन्मदेखि मृत्युसम्म प्रत्यक्ष रुपमा सरोकार राख्ने विषय हो । विभिन्न कोणबाट घर अपरिहार्य हुने हुँदा मानिसको जन्म, कर्म र मृत्युको दोसाँधमा उत्तिकै महत्वपूर्ण रहन्छ । यसका साथै एकाघरमा रहने मानिसहरु जो सँगै खानपिन गर्छन् । तिनीहरु नै परिवार हुन् ।
नेपाली प्रज्ञा बृहत् शब्दकोशमा ‘परिवार’ शब्दको अर्थ यसरी दिइएको छ । परिवार : १. एउटै भान्सामा खाने घरका मानिसहरुको समूह; जहान । २. कुनै संस्था वा सम्पन्न व्यक्तिका आश्रममा रहने मानिसहरुको समूह; आश्रित जन; परिजन । ३. नातादार र कुटुम्ब आदिको समूह । ४. रगत, वीर्य, नाता, घर, अनुकुलता र वैवाहिक सम्बन्धले संयुक्त भएका मानिसको समूह, ५. सजातीय व्यक्तिहरुको समूह; वर्ग । वर्ग : को अर्थ समान दृष्टिका जाति, पेसा, वर्ण, श्रेणी, स्तर, आकार आदिको समूह; समान धर्म, संस्कृति, भाषा आदि हुनेहरुको समूह; दल; श्रेणी; दर्जा; विभाग भनिएको छ । यसरी परिवार शब्दको अर्थलाई आधार मान्दा सारमा मानिस एक्लै हुँदैन भन्ने निष्कर्षमा पुगिन्छ । यसैकारण मानिसलाई सामाजिक प्राणी भनिएको हो ।परिवार भनेको मानिसका लागि जीवनको आधार हो । भनिन्छ; ‘घरको जग दरो भए पो राम्रो हुन्छ ।’ हुन पनि हो । यसो भएर नै आफ्नो पारिवारिक सञ्जाल दरिलो छ भने उसलाई कसैले हेप्न सक्तैन । असल परिवारका व्यक्ति हर कुरामा सजग रहन्छन् अर्थात् पूर्व सचेतनाका पाठ सिकाइन्छ । फलस्वरुप कुलतमा फस्ने र कुसंस्कार बोक्ने सभ्भावना कमभन्दा कम रहन्छ । पारिवारिक गठबन्धन दरिलो हुनका लागि अभिभावक विवेकशील र व्यावहारिक हुनुपर्छ । विवेकी अभिभावकले आफ्ना पारिवारिक सदस्यलाई जीवनको सही गोरेटो छान्न सहयोग पुर्याउँछ र उचित सल्लाह प्रदान गर्दछ ।
अभिभावक नै गैरजिम्मेवार भएको परिवार छ भने कुनै न कुनै बेला विशृङ्खलित हुनपुग्ने सम्भावना रहनसक्छ । वास्तविकतामा उभिएर परिवार भनेको राष्ट्रकै समानार्थी रुप हो । जहाँ परिवार सञ्चालनका लागि आन्तरिक र बाह्य नीतिनियमहरु बनाइएको हुन्छ । घरपरिवार बालबालिकाका लागि पहिलो पाठशाला हो । जहाँ अभिभावक प्रधानाध्यापकका रुपमा रहन्छन् भने पारिवारिक सदस्यहरु शिक्षकका रुपमा रहन्छन् । यसर्थ हरेक बालबालिकाको भाषिक सीप घरभित्रबाटै सुरु हुन्छ । भाषाका चार सीप सुनाइ+बोलाइ+पढाइ+लेखाइ सीपको विकास विद्यार्थीरुपी बालबालिकाले पहिलो विद्यालयबाटै क्रमश: प्राप्त गर्दै रहन्छन् । थप बालसाहित्यको चरणगत सिकाइ सिपको प्रयोगले उनीहरुमा मेहनती, सिर्जनशील र उत्प्रेरित हुन महत्व्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्दछ बच्चाहरुले जन्मिनासाथ थाङ्नामा गुटमुट्याउँदाको न्यानो अनुभव गर्छन् ।
प्राय: एक महिना पुग्दानपुग्दै आमाको अनुहार देखेर आँखा जुधाउँछन् आमाको काखको न्यानो मेसो पाउँछन् किनभने रुँदारुँदैका बच्चाबच्ची आमाले काखमा च्यापेपछि चुप लाग्छन् । झन्डै ६ महिना पुग्दानपुग्दै त हाउभाउसहित आ, उ, हु गर्दै बोलीचालीको भाषा सुरु गर्छन् । उनीहरुको छेउमा बसेर कसैले बोलाउन वा कुरा गर्न थालियो भने क्वारक्वार्ती हेर्दै खुसी भएर बुझेझैँ गरी आवाज निकाल्न थाल्छन् । नचिनेको व्यक्ति भए रुन खोज्छन् । वर्षको हुँदानहुँदै मामा, बाबा, पापा, आमा, दादा, चाचाजस्ता शब्दहरु सुन्ने, बोल्ने र बुझ्ने गर्छन् । तीन वर्षको उमेर पुग्दानपुगदै त केही शब्दका छोटा वाक्यहरु नै बोल्न थाल्छन् । अधिकांश बालबालिकामा यी प्रक्रिया स्वाभाविक मानिन्छ ।
केही बालबालिकामा भने विभिन्न कारणले गर्दा सुनाइ र बोलाइ सीपको विकास हुन समय लाग्ने समस्या पनि देखिन्छ । यसो हुनु भनेको चाहिँ अस्वाभाविक अवस्था हो । अस्वभाविक अवस्थाका बालबालिकालाई स्वाभाविक अवस्थामा ल्याउन पनि आमालगायत परिवारका अन्य सदस्यहरुको महत्वपूर्ण भूमिका रहेको हुन्छ । बोलाइ सीपको विकासका लागि सुनाइ सीपको विकास हुन आवश्यक छ । यसर्थ बालबालिकालाई झर्को नमानी एउटै शब्द वा कुरालाई पटक पटक भनिदिने गर्नुपर्छ । यसका साथै सिकाइलाई व्यावहारिक बनाउन पनि परिवारबाटै प्रयास गरिएको हुन्छ । बालबालिकाले पारिवारिक वातावरणमा हाँस्ने, खेल्ने, ताली बजाउने, नमस्कार गर्ने, खाने, आफ्ना सामान तोकिएको ठाउँमा राख्ने र झिक्ने, फोहोर टुङ्गामा फाल्ने, खाएका भाँडा माझ्ने, ठाउँमा राख्ने, आफ्ना कपडा चिन्ने र एक ठाउँमा राख्ने जस्ता कामहरु खुसी हुँदै गर्छन् । यसले गर्दा परिवारले बालबालिकासँग जति घुलमिल गर्न सक्यो उति बालबालिका जिम्मेवार र सक्रिय हुँदै जान्छन् ।
बालसाहित्यको परिचय र उपादेयता
सर्वप्रथम त बालसाहित्यको परिचय दिनुअघि बालबालिकाको परिचय दिनु सान्दर्भिक हुन्छ । विशेषत बालबालिका भनी ०–१८ वर्षसम्मको अवधिलाई मानिएको पाइन्छ । यसभित्र पनि ०–२ वर्ष (दूधमुखे अवस्था), २–४ वर्ष (शैशवावस्था), ४–७ वर्ष (पूर्ववाल्यावस्था), ७–१० वर्ष (बाल्यावस्था), १०–१२/१३ (उत्तरवाल्यावस्था), १३–१८ वर्ष किशोरावस्था भनी वर्गीकरण गरेको पाइन्छ । यस आधारमा धेरै देशमा १८ वर्ष उमेर समूहकालाई बालबालिका भनिएको पाइन्छ । अङ्ग्रेजी भाषामा टिन एज भनी १९ वर्षसम्मकालाई सम्बोधन गरिएकाले कसैकसैले १९ वर्षसम्मका उमेर समूहलाई बालबालिका भन्ने गरेको पनि पाइन्छ । यिनै उमेरजन्य बालबालिकासँग सम्बन्धित भएर प्रौढ व्यक्ति वा बालबालिकाद्वारा लेखिएको साहित्यलाई बालसाहित्य भनी परिभाषित गरिएको छ । सर्वप्रथम बालसाहित्यको प्रयोगको प्रारम्भ घरपरिवारभित्रबाट सुरु हुन्छ । बालबालिकाले आमाका मुखबाट लल्लोरी, निदरी, कोक्रे गीत निदरी गीत), खेलगीत ……… आदि शिशुगीतहरु लगायत एकादेशबाट सुरु गरिएका दन्त्य कथा/लोककथाहरु आमाबुबा, हजुरबाआमा लगायत परिवारका अन्य सदस्यहरुबाट भन्ने र सुनाउने गरिन्छ । घर बालबालिकाका लागि पहिलो विद्यालय हो भने परिवारका सदस्यहरु शिक्षक हुन् र स्वयम् बालबालिका विद्यार्थी हुन् । यसर्थ हरेक बालबालिकाको भाषिक र व्यावहारिक सीप घरपरिवारबाटै सुरु भएको हुन्छ । घर परिवारभित्र प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रुपमा लोक बालसाहित्यले प्राथमिकता पाएको देखिन्छ । बालसाहित्यको परिभाषाका सन्दर्भमा विभिन्न बालसाहित्यकारहरुले विभिन्न कोणबाट परिभाषित गरे पनि सारमा एकै भाव देखिन्छ । यस सन्दर्भमा कसजू भन्छन् –‘बालसाहित्यका माध्यमबाट बालबालिकाले मनोरञ्जनका साथै काल्पनिक शक्तिको अभिवृद्धि, कलात्मक आत्माभिव्यक्तिको सीप, सिर्जनशील सोच, व्यवहारपटुताजस्ता जीवनोपयोगी सक्षमता प्राप्त गर्छन् / कसजू; २०७४ : २४) ।
जुन साहित्यले बालबालिकाहरुलाई हँसाउँदै रमाउँदै, नचाउँदै र सिकाउँदै वास्तविक संसारको ज्ञान दिलाउन सक्दछ त्यो नै बालसाहित्य हो । पराजुली; २०६८ : २०) ।
बालसाहित्य यही नै हो भनी यसको सटिक परिभाषा गर्न कठिन भएको छ । त्यसैले बालबालिकाले रुचिका साथ जे पढ्छन् त्यो नै बालसाहित्य हो । यस्ता पुस्तकहरुमा प्राय: बालआख्यानात्मक पुस्तकका अतिरिक्त आख्यानरहित तथ्यपुस्तक, लयात्मक बालकविता, नाटक आदि पर्दछन् । यीबाहेक कमिक्स, चुट्किला, कार्टुन पुस्तकमात्र नभई आदिदेखि अन्त्यसम्म पढ्न नपर्ने शब्दकोश, बालविश्वकोश र अन्य बालोपयोगी सान्दर्भिक लेख्य सामग्रीहरु पनि बालसाहित्यभित्रै पर्दछन् । (विकिपिडिया चिल्डे«न्स लिट्रेचर, वेब) ।
प्रस्तुत बालसाहित्यका परिभाषालाई मूल्याङ्कन गर्दा बालबालिकाका लागि बालसाहित्यको उपादेयता अत्यन्त जीवनमुखी देखिन्छ । बालसाहित्यको उपादेयताका सम्बन्धमा व्यक्त गर्नुपर्दा पठन संस्कृतिको विकास, मनोरञ्जन, ज्ञानको प्रवद्र्धन, चेतनास्तर वृद्धि, उत्पन्न जिज्ञासाहरुको समाधान, भाषिक सीपको विकास, सिर्जनशीलता, व्यावहारिक रुपान्तरण, सत्चरित्रप्रति आकर्षण, लोकसंस्कृतिको रुपान्तरण र हस्तान्तरण, कुसंस्कारको त्याग र सुसंस्कारको पालना, राष्ट्रियता, प्रकृति प्रेम, आत्मविश्वास र स्वावलम्बन, कारुणिकता, समानताको भाव मानवतावादी दृष्टिकोण, उत्प्रेरणा, सूचना प्रवाह, सहयोगी भावना, विविधताभित्रको एकता र सौन्दर्य, कलात्मक सीप, बालव्यक्तित्वको विकास आदि रहेका छन् । यसरी कच्चा माटोरुपी बालबालिकालाई योग्य नागरिक बनाउने सन्दर्भमा अन्य विषयहरुका तुलनामा बालसाहित्य अन्यन्त प्रभावकारी देखिएको छ ।
पारिवारिक वातावरण र बालसाहित्य
पारिवारिक वातावरण अनुकूल बनाउन बालबालिकालाई खानपिन, खेलकुद, मनोरञ्जन, मायाममताका साथै सिकाइ सीप अभिवृद्धिका लागि बालपुस्तकहरु सङ्कलन र व्यवस्थापन गरिदिनुपर्ने हुन्छ । बालबालिकाको पठनका लागि सङ्कलित पुस्तकहरु राखिने ठाउँलाई बाल पुस्तकालय भन्न सकिन्छ चाहे कोठाभरि पुस्तक राखियोस् वा एउटै दराजको एक खण्डमा किन नहोस् चाहेका बेला सट्ट झिक्न, राख्न र पढ्न सकिने व्यवस्था भएमा पुस्तकालयको व्यवस्थापन भएको मान्नुपर्छ । पुस्तक+आलय संस्कृत भाषाका दुई शब्द मिलेर पुस्तकालय शब्दको व्युत्पादन भएको छ । जसले नेपाली भाषामा पुस्तकको घर भन्ने जनाउँछ । तर पनि घरै चाहिन्छ भन्ने अर्थ होइन । परिस्थितिअनुसार अनुकूलित अवस्थालाई मध्यनजर गरी घरको एउटा कुनामा उपलब्ध सामग्रीको दराज बनाएर एक खण्डमा मात्रै भए पनि बालपुस्तकहरु राखेर पुस्तकालय व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ । जुन अभिभावकले बालसाहित्यको महत्व बुझेर बालबालिकाका लागि बालसाहित्यका पुस्तकहरु किनेर, खोजेर, मागेर ल्याई पढ्न उत्प्रेरित गर्छन् यो नै पठन सीपका लागि महत्व्वपूर्ण र बौद्धिक कुरा हुन्छ । जुन अभिभावकले बालसाहित्यका सामग्रीप्रति वेवास्ता गर्दै बालबालिकालाई पाठ्यपुस्तक मात्र पढ्न निर्देश गर्छन् तिनीहरुले बालबालिकालाई सिर्जनशील बनाउने बाटो बिराएका हुन्छन् । वर्तमान सन्दर्भमा परिवर्तित समयसँगै प्रविधिको रहरलाग्दो विकासले ‘ई–बुक्स’ को अवधारणा पनि भिœयाएको छ । जमाना कहाँबाट कहाँ पुगिसकेको छ । हामी भने पठनपाठनका लागि विद्यालय र पाठ्यपुस्तकको मात्र भरपर्ने गर्दैछौँ । यो अवस्थालाई मनन गरी हरेक परिवारले जहाँ बसिन्छ त्यही उक्त प्रविधिसँग समाहित गराई बालबालिकालाई भरपुर प्रयोग गराउन पनि सकिन्छ । सिकाइप्रति विवेकपूर्ण ढङ्गले समयमै चनाखो भएर उपलब्धता हासिल गराउन सकियो भने बालबालिकालाई आवश्यकीय सीपबाट बञ्चित हुनुपर्ने अवस्था रहन्न । वर्तमान परिपे्रक्ष्यमा ई–बुक्सका अतिरिक्त अप्टिकल डिक्स डिभिडी, सिडी आदि), ई रिसोर्सेस आदि प्रविधिमैत्री सामग्रीहरुको सङ्कलन र व्यवस्थापनतिर पनि ध्यान पुर्याउनुपर्ने हुन्छ ।
परिवारले चाहेमा र जिम्मेवारी बोध गरेमा बालबालिकालाई थोरै समयमा पनि धेरै उपलब्धिमूलक सिपहरु सिकाउन सकिन्छ । बालबालिकालाई चारित्रिक र योग्य बनाउन परिवारको अनुपम भूमिका रहन्छ । यसका लागि पारिवारिक सदस्यका बिच एकात्मक, सहयोगी र मेलमिलापको भावना अपरिहार्य रहन्छ । जुन परिवारमा पारिवारिक वातावरण शान्त र सौम्य हुन्छ त्यो परिवारका बालबालिकालाई समय व्यवस्थापन गर्न सहज हुन्छ । परिवार सुदृढ हुनु भनेको समाज सुदृढ हुनु हो । समाज सुदृढ भएपछि विद्यालय सुदृढ हुने हो अर्थात् विद्यालय सुदृढ भएपछि समाज सुदृढ हुने हो । तब पो योग्य नागरिक उत्पादन गर्न सकिन्छ । जहिले पनि पारिवारिक अनमेल नै सिकाइ उपलब्धिका लागि चुनौतीको विषय बनेको छ । प्राय: अभिभावकहरु विद्यालय सुदृढ होस् बालबालिकाहरु जेहेन्दार हुन् भन्ने चाहन्छन् तर घरपरिवार सुदृढ बनाउने कुराप्रति चाहिँ खासै वास्ता गर्दैनन् । घरपरिवार र विद्यालयको सिप सिकाइसम्बन्धी कुरालाई अन्तरसम्बन्धित बनाएर लान सकेमा बालबालिकाले सजिलोसँग नयाँ कुरा सिक्न सक्छन् ।
बालसाहित्य सिर्जनशील हुने भएकाले यसको अध्ययन गर्ने बालबालिकाहरु स्वभावैले सिर्जनशील हुन्छन् । बालसाहित्यको पठनले बोलाइमा नम्रता गराइमा परिपक्वता, जिज्ञासु, सहनशील, धैर्यवान्, जिम्मेवारीबोध र नेतृत्वदायी सीप आर्जनका लागि सहयोगी भूमिका निर्वाह गर्ने कुरालाई नकार्न मिल्दैन ।
पठन संस्कृतिमा बालसाहित्यको महत्व
पठन संस्कृति भनेको पढ्ने बानी हो । पठन संस्कृति भन्नासाथ विशेष गरी विद्यालयमा गएर पढ्ने बानी र पढाइने वातावरण सम्झिनुपर्छ । बालबालिकालाई पठन संस्कृतिको विकास उपयुक्त वातावरण भएमा जहाँ र जहिले पनि प्राप्त गर्न सक्छ । उनीहरुका लागि अभिभावकले उपयुक्त पठन सामग्रीको बन्दोबस्त भने मिलाइदिनु पर्ने हुन्छ । पठन सामग्री भन्नाले बालबालिकाका हितका लागि स्तरअनुकूलका लेख्य पठन सामग्री भन्ने जानकारी हुन्छ । यी सामग्रीहरु जीवनोपयोगी जुनसुकै विषयका हुन सक्छन् ।
अधिकांश बालबालिकाहरुको समय घरपरिवारभित्रै बित्दछ । धेरैले सावाँ अक्षर पनि परिवारमै फट्कार्न थाल्दछन् । सहरीकरणको सुविधा र बाबुआमाको व्यस्तताका कारण बालबालिकालाई शिशु अवस्थादेखि नै बेबीकियर र प्लेग्रुपमा पुर्याउने प्रचलनको सुरुवात नेपालमा पनि भएको छ । सिकाइका क्रममा सावाँ अक्षर फुटाउन थालेपछि बालबालिकाहरु कनीकुथी पढ्न उत्सुक देखिन्छन् । हो; यस्तै बेलादेखि नै अभिभावकले उनीहरुको उत्साही भावनालाई पक्रिंदै पठन संस्कृतितिर मोड्न सकिन्छ । जब उनीहरु खरखर्ती पढ्न सक्ने हुन्छन् र जिज्ञासाको ओइरो लाग्न थाल्छ तब उनीहरुलाई गुरुबा गुरुआमाको आवश्यकता महसुस हुँदै जान्छ । यसर्थ घररुपी विद्यालयका गुरुबा गुरुआमाले पनि विद्यालयमा जस्तै समय तालिका मिलाएर सिकाउने गर्नुपर्दछ । बालबालिकालाई सिकाउनुपर्छ भन्ने जिम्मेवारी बोध भएमा घरायसी कामको बाँडफाँड मिलाएर पारिवारिक सदस्यहरुले पालैपालो मनोरञ्जनसँगै पढाउन सकिन्छ । मानिस भएका नाताले आफ्नो परिवारलाई कसरी सञ्चालन गर्दा सहज र उपयुक्त हुन्छ भन्ने कुराबारे सुनेर, देखेर, भोगेर, सिकेर, भनेको मानेर पूर्वसतर्कताका साथ काम गर्न अभिभावक तयारी हुनुपर्छ । नत्र त ‘मियोबिनाको दाइँ’ भनेझैँ पारिवारिक अवस्था लथालिङ्ग हुने सम्भावना रहन्छ ।
पठन संस्कृतिको विकासका लागि कक्षाव्यवस्थापन गरिनु जत्तिको महत्व्वपूर्ण हुन्छ । बालबालिकाका लागि पारिवारिक व्यवस्थापन पनि त्यत्तिकै महत्वपूर्ण हुन्छ । कक्षा व्यवस्थापन यस अर्थमा भनिएको हो; जहाँ कुन विषय पढाउने जिम्मेवारी पाइएको छ ? कसरी पढाउँदा प्रभावकारी शिक्षण गर्न सकिन्छ ? विद्यार्थीले के चाहेका छन् ? सोको विचार गरी शैक्षिक सामग्रीहरु पनि जुटाउनुपर्ने हुन्छ । यसै गरी चाहेमा र आवश्यक परेमा घरपरिवारभित्र पनि सहजढङ्गले वातावरण उपलब्ध गराउन सकिन्छ । प्राय: आमाहरुले जस्तोसुकै अभावमा पनि सन्तानको भावना बुझी अन्य कुराहरुको सिकाइसँगै बालसाहित्यका विधागत रुपहरु जानेर वा नजानेर प्रयोग गर्ने गर्छन् नै । यसअन्तर्गत अर्ति, आनीबानी, नियमको पालना, सुझाव, सन्देश, सूचना, सतर्कता, आँट, धैर्य, आत्मनिर्भरता, मित्रता आदिबारे विशेष चासो राखेको पाइन्छ । व्यावहारिक सीप आर्जनका लागि बालबालिकालाई बालसाहित्यको पठनमा उत्प्रेरित गरिन्छ । बालसाहित्यका माध्यमबाट आफ्ना बालबालिकालाई फुल्याउनुपर्दा, खुवाउँदा, सुताउँदा, हिँडाउँदा, खेलाउँदा, फुक्र्याउँदा नाच्न लगाउँदा आदि परिस्थितिजन्य अवस्थामा लोकगीत, लोककविता, लोककथा, लोकगाथा, लोकनाटक आदि भन्ने परम्परा विश्वमै पाइन्छ । यस्ता क्रियाकलापहरु सुनाइ र बोलाइ पठनसीपका पूर्वाधार मानिन्छन् । परिवारभित्र बालबालिकाले सुनेका कुराहरु सजिलै पढ्न सक्ने वातावरण सिर्जना हुँदा फुर्की फुर्की पढ्ने गर्छन् । यसरी हेर्दा प्रभावकारी पढाइका लागि बालसाहित्य निकै फलदायी हुन्छ । यसैले बालसाहित्य बालबालिकाको परम् मित्रका रुपमा साबित भएको हो ।
बालबालिका विद्यालयमा पढ्न जाने अवस्थाका भएपछि पनि उनीहरुलाई विद्यालयमा हुने गरेको पाठ्यक्रम निर्देशित सिकाइले मात्र पुग्दैन । बालबालिकाको सिकाइका क्रममा घरपरिवार र विद्यालय जुनसुकै अवस्थामा एकअर्काका पुरक हुन् । सिकारुको सिकाइ प्रक्रियामा सरलता र सहजता ल्याउन बालसाहित्यको प्रयोग प्रभावकारी मानिएको छ । बालबालिकालाई विद्यालयमा सिकाइने पठन सीपको विकाससँगै घरपरिवारले पनि पठनसीपको थप विकासका लागि बालसाहित्यप्रति रुचि जगाउन प्रयत्न गरिरहनु पर्दछ । यस कार्यका लागि उमेर र स्तर सुहाउँदा बालसाहित्यिक कृतिहरुको व्यवस्थापन घरपरिवारभित्र गरिनु बाञ्छनीय देखिन्छ । बालबालिकाको पठन सिपको द्रुततर विकासका लागि बालसाहित्यिक कृतिहरुको व्यवस्थापन गरी दिनुपर्छ भन्दै गर्दा सबैखाले परिवारको आर्थिक अवस्था एकै हुन्न भन्ने कुराप्रति पनि ध्यान पुर्याउनुपर्दछ । परिवारमा आर्थिक अवस्था कमजोर हुनु एउटा कुरा हो । यसमा पनि मन कमजोर हुनु अर्कै कुरा हो । पारिवारिक सदस्यहरु मिलेर काम गरेमा धेरै कुरा सम्पन्न गर्न सकिन्छ । परिवारमा अरु कोही भएनन् र दम्पत्ति मात्र छन् भने पनि सन्तानका लागि दुवै मिलेर काम गर्ने वातावरण सिर्जना गरेमा उनीहरुको सिकाइमा बाधा उत्पन्न हुँदैन । यसमा पनि एकै मात्र जीवित भइएछ भने पनि अरुसँग मिलेर हुन्छ कि, एक्लै सामना गर्नुपर्ने हुन्छ कि, बालबालिकाको सिकाइका निम्ति समय छुट्याउनैपर्छ ।
अभिभावक, शिक्षक, बालबालिका र बालसाहित्यको अन्तरसम्बन्ध
बालबालिकाको पठन संस्कृति सिकाइका सन्दर्भमा अभिभावक, शिक्षक, बालबालिका र बालसाहित्य अन्तरसम्बन्धित रहेका हुन्छन् । यी चारमध्ये एकको मात्र फितलो अवस्था रह्यो भने सिकाइ सीप कमजोर बन्न सक्ने सम्भावना रहन्छ । यसका साथै हर कुराको सिकाइ सीप अभिवृद्धिका लागि पठन संस्कृतिको विकास हुनु आवश्यक छ । पठन सीपको पूर्वाधारका रुपमा भने पहिलो विद्यालयको उल्लेख्य भूमिका रहेको हुन्छ । पठनपाठनको व्यवस्थापनका लागि पहिलो विद्यालयको प्रधानाध्यापकका रुपमा अभिभावक रहन्छन् । ‘अभिभावक’ भन्नाले प्रज्ञा नेपाली बृहत् शब्दकोशका अनुसार –
१. बाबुआमा वा संरक्षक । २. छात्रछात्राको जिम्मा लिने वा जिम्मेवारी वहन गर्ने । ३. जित्ने; पराजय गर्ने । ४. पालनपोषण गर्ने; रेददेख गर्ने; संरक्षक । ५. वशमा पार्ने । भनी प्रस्तुत गरिएको छ । यसबाट के स्पष्ट हुन्छ भने जुनसुकै अवस्थामा पनि अभिभावक परिवारको सर्वेसर्वा भएर रहेको हुन्छ । अभिभावक हुनेहरुले प्राय: जस्ताखाले आचारसंहिता बनाउँछन्, सबैले पालना गर्नुपर्ने हुन्छ । यसर्थ आफ्नो परिवारभित्रका बालबालिकालाई कस्तो वातावरण दिएर हुर्काउँदा चाहेजस्तो बनाउन सकिन्छ भन्नेबारे चिन्तन मनन गर्नैपर्छ । पढाइका सन्दर्भमा शिक्षकको उल्लेख्य भूमिका रहन्छ । शिक्षक भनेको शिक्षा दिने व्यक्ति हो । तसर्थ उसले जस्तोसुकै परिस्थितिमा रहनुपरे पनि बालबालिकाको जिम्मा दिएपछि सिकाउन सक्नुपर्छ । विगतमा हाम्रा पूर्खाहरुले जङ्गलमा रहेको ऋषि आश्रममा विद्या आर्जनका लागि पठाउने गरेको इतिहास छ । जहाँसुकै पनि सिकाइका लागि शिक्षक अनिवार्य मानिन्छ । प्रज्ञा नेपाली शब्दकोशमा ‘शिक्षक’ शब्दको अर्थ यसरी दिइएको छ :
शिक्षक : शिक्षा दिने वा विद्यालयमा पढाउने व्यक्ति; अध्यापक; गुरु; मास्टर । शिक्षा लिने र दिने ठाउँ भन्नाले हाम्रा प्रचलित विद्यालय हुन् भन्ने ठानिन्छ । विद्यालयमा प्रधानाध्यापक लगायत शिक्षकहरु हुन्छन् । विद्यालयमा जसरी सिकाइका लागि व्यवस्थापन गरिन्छ त्यसरी नै घररुपी विद्यालयमा अभिभावक प्रधानाध्यापकका रुपमा रहन्छन् भने पारिवारिक सदस्यहरु शिक्षकका रुपमा रहन्छन् । सिकाइलाई अझ सिर्जनात्मक बनाउन बालसाहित्यले भरपर्दो किसिमले सहयोगी भूमिका निर्वाह गर्छ भन्ने कुराको जानकारी घरपरिवारभित्र पनि हुनु आवश्यक छ । जब अभिभावकले सिकाइका लागि बालसाहित्य प्रभावकारी हुन्छ भन्ने कुराप्रति जानकारी र विश्वास राख्छन् तब उनीहरुले किनेर, खोजेर, मागेर जेजसरी भए पनि बालपुस्तकहरुको तर्जुमा गरिदिँदै बालबालिकालाई पढ्न अभिप्रेरित गर्छन् । यसर्थ सिकाइसँग प्रत्यक्ष सरोकार राख्ने विद्यालय वा अन्य सङ्घसंस्थाहरुले समय मिलाई अभिभावक भेला गराएर बालसाहित्यको औचित्यबारे प्रकाश पार्ने खालका कार्यक्रमहरुको आयोजना गर्नुपर्छ ।
वास्तवमा प्रभावकारी सिकाइका लागि पहिलो विद्यालय होस् कि दोस्रो विद्यालय होस् अभिभावक, शिक्षक, बालबालिका र बालसाहित्य एकआपसमा अन्तरसम्बन्धित रहेर गाँसिएका हुन्छन् । यो कुरा शिक्षक हुनेवालाले गहिरोसँग नबुझेसम्म बालबालिका र बालसाहित्य मात्र भनेर लक्षित उद्देश्य हासिल गर्न सकिँदैन । यसबारेमा वरिष्ठ बालसाहित्यकार शान्तदासको भनाइ सान्दर्भिक ठहर्छ । उनी भन्छन् – … “यसरी हामी निराश भएर हुँदै होइन आशावादी नै भएर नयाँ पुस्तालाई हुर्काइरहेका शिक्षक बनौँ । यसलाई यसरी पनि भन्न सकिन्छ, हामी मन र काम दुवै किसिमले लागौँ । हामीमध्येका केही, साथीहरु राम्ररी तालिम प्राप्त हुनुहुन्छ तर आफ्नो काममा उहाँहरु भित्री मनले लाग्नुहुन्न भने उहाँहरुका सेवा निरसका सेवा, उहाँहरुको बोली निष्प्राण बोली हुने छन् ।”
– शान्तदास, २०७३ : २–३
शान्तदासले शिक्षक साथीहरुसँग पत्रात्मक शैलीमा छलफल गर्ने सन्दर्भमा शिक्षकहरुलाई झकझक्याउँदै शिक्षक र सिकाइ सीपसम्बन्धी ३७ ओटा महत्वपूर्ण कुराहरु उल्लेख गरेको देखिन्छ । यी कुराको पठनपश्चात् शिक्षकहरुले आफ्नो पेसागत जिम्मेवारी र दायित्वबोधबारे अवश्य चिन्तनमनन गर्छन् भन्ने विश्वास गर्न सकिन्छ । यी महत्वपूर्ण कुराहरुको जानकारी पहिलो विद्यालयका जिम्मेवार व्यक्तिहरुलाई पनि जानकारी गराउन सकिन्छ । सिकाइका लागि जहाँ भए पनि तरिका एकै हो; ठाउँ मात्र फरक !
उपसंहार
बालबालिकाको सिकाइका क्रममा भाषिक सीप पहिलो सीप हो । यसका लागि घर आधारभूत विद्यालय हो भने पारिवारिक सदस्य शिक्षक हुन् । भाषिक सीप प्राप्तिका लागि सिकाइका चार चरणभित्र प्रवेश गर्नुपर्ने हुन्छ । यो प्रवेशका लागि सुरुमा आमा नै जिम्मेवार भएकाले तयार हुन्छिन् । यसैले आमा कक्षा शिक्षकका रुपमा रहन्छिन् । प्रतिकुल परिस्थिति उत्पन्न भई आमा नहुँदाको अवस्था आइलागेमा जसले बच्चाको हेरचाह गर्नुपर्ने हुन्छ ऊबाट स्वभावैले भाषिक सीपका चरणबद्ध श्रृङ्खलामा प्रवेश गराइन्छ । सुरुमा अधिकांश बच्चाले आमाबाट सुनाइ सीप आर्जन गर्छ । क्रमश: उसले बोलाइ सीपमा प्रवेश गर्छ । सुनाइ र बोलाइ सीपको थप अभ्यासका लागि पारिवारिक सदस्यहरु पनि जिम्मेवार हुन्छन् र तयार रहन्छन् । पढाइ र लेखाइ सीप भने आमालगायत अन्यबाट पनि सिकाउन र अभ्यास गराउन सकिन्छ बालबालिकाको भाषिक सीप आर्जनका लागि पुस्तक झन् असल मित्र हो । बालपुस्तकमा बाल उपयोगी विषयवस्तुका माध्यमबाट असल विचार, भावना, ज्ञान, सीप, शब्दभण्डार, वाक्यगठन सन्देश, प्रेरणा, उत्साह आदिका साथै जीवनोपयोगी विविध कुराहरु प्रस्तुत गरिएको हुन्छ । अभिभावकले आफ्ना बालबालिकाका लागि घरमा कुनै ठाउँ प्रयोग गरी बालपुस्तकहरुको पठनको व्यवस्था मिलाउन सकिन्छ । समयको अन्तरालसँगै बालबालिकाको रुचि, आवश्यकता, विषयवस्तु र वातावरण पनि बदलिँदै जान्छ । यस कुरालाई मध्यनजर गरेर समयोचित हुने खालका बालपुस्तकहरु किन्ने, खोज्ने र उपयुक्त किसिमले व्यवस्थापन गरी समय मिलाएर बालबालिकालाई पढ्न उत्प्रेरित गर्ने जिम्मेवारी र दायित्व बोध हरेक अभिभावकमा हुनुपर्छ । वर्तमानकालीन परिवेशमा अधिकांश अभिभावकमा हुनुपर्छ । वर्तमानकालीन परिवेशमा अधिकांश अभिभावकहरुको अस्तव्यस्त परिस्थितिले गर्दा बालबालिकालाई समय दिई हेरचाह गर्न र सिकाउन कठिनाइ उत्पन्न भएको देखिन्छ । तर पनि, जीवनको सर्वोच्च काम भनेकै आफ्ना सन्तानलाई सक्षम बनाउनु हो । यसर्थ व्यवहारमा हात हालेपछि परिवारभित्र मिलेर काम गर्ने बानी बसाल्नैपर्छ । परिवारमा मिलेर काम गर्दा आफ्ना बालबालिकाको सिकाइका लागि आलोपालो गरी समय उभार्न सकिन्छ । कतिपय सचेत परिवारले बालबालिकाका लागि मिलेर समय छुट्याउने गरेका पनि छन् ।
सिकाइका क्रममा बालसाहित्यसम्बन्धी विविध कुराहरु भन्ने र सुन्ने परम्पराको सुरुवात घरपरिवारभित्रैबाट भएको हो । बालबालिकालाई उमेर र स्तर मिल्दो बालसाहित्यिक कृतिहरुको पठनले सिर्जनशील बनाउन भरपुर सहयोग पुर्याउँछ । मनोरञ्जनसँगै प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रुपमा जीवनको सही गोरेटो पहिल्याउन बालबालिकालाई बालसाहित्यले दृश्यात्मक वा अदृश्यात्मक रुपम निर्देश गरिरहेको हुन्छ । यसर्थ अभिभावकले बालबालिकाको पठन क्षमता अभिवृद्धिका लागि पारिवारिक वातावरण अनुकूलित बनाउन प्रयास गरेमा सहज किसिमले सिकाइ गर्न सकिन्छ । यसैले अभिभावक गतिलो हुनुपर्छ भनिएको हो ।
सक्षम र कर्तव्यनिष्ठ परिवारका बालबालिका हर कुराबाट सुरक्षित र सामथ्र्यवान् हुन्छन् । उनीहरुका लागि घरायसी वातावरण ठुलो कुरा हो । मानिसका लागि घर पहिलो विद्यालय हो । यहाँ प्रयोग गरिएको लोकबालसाहित्यले पठन संस्कृतिका लागि बालसाहित्यतिर आकर्षण बढाउन उत्प्रेरित गर्दछ । फलस्वरुप बालसाहित्यले पठन संस्कृतिको विकास गराउँछ । पठन संस्कृति भनेको पढ्ने बानीको विकास भएकाले लक्षित उद्देश्य प्राप्तिका लागि पठन सीप अनिवार्य तत्व हो । पठन सीप अभिवृद्धिका लागि अभिभावक, शिक्षक, बालबालिका र बालसाहित्यको अन्तरसम्बन्ध रहन्छ । यी चारै कुराको संयोजनकारी भूमिका पहिलो विद्यालयका रुपमा रहेको घरपरिवारभित्र प्रत्यक्ष रुपमा मूल्याङ्कन गर्न सकिन्छ । स्वभावैले दुवै विद्यालयका वातावरण र शिक्षण प्रभावकारी भए बालबालिका असल र योग्य हुन्छन् । यदि नभएमा उनीहरुको सिकाइ प्रक्रियामा अवरोध उत्पन्न भई बालबालिका स्वभावैले बरालिने डर हुन्छ । यसर्थ बालबालिकासँग सम्बन्धित पारिवारिक सरोकारवाला व्यक्तिहरुले सर्वप्रथम चनाखो भएर पारिवारिक सञ्जाल अनुक्रलित बनाउन सक्दो प्रयास गर्नुपर्छ । परिवार भनेको बालबालिकाको सिकाइको पूर्वाधार हो ।
सन्दर्भ सूची
१. कसजू, विनयकुमार २०७४), नेपाली बालसाहित्य, प्रज्ञा बालसाहित्य विवेचना, काठमाडौँ : नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठान ।
२. खनाल, मधुविलास २०७१), विद्यालयमा मनोवैज्ञानिक शिक्षा, ………. ।
३. घिमिरे, धु्रवकुमार २०७४), बालसाहित्यको विधागत सिद्धान्त र नेपाली बालसाहित्य, काठमाडौँ : नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठान ।
४. पराजुली, रञ्जुश्री २०६८), नेपाली बालसाहित्यको नालीबेली, काठमाडौँ, विवेक सिर्जनशील प्रकाशन प्रा.लि. ।
५. पोखरेल, केशवराज २०७३), बालसाहित्यको परिचय र प्रवृत्ति, हिमाली गुराँस ।
६. प्रधान, प्रमोद २०६९), नेपाली बालसाहित्यको इतिहास, तेस्रो सं., काठमाडौँ : विवेक सिर्जनशील प्रकाशन प्रा.लि. ।
७. प्रज्ञा, नेपाली शब्दकोश २०७९), काठमाडौँ : नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठान ।
८. लामिछाने, कपिलदेव २०७४), बालसाहित्य र लोकसाहित्यको अन्तरसम्बन्ध, प्रज्ञा बालसाहित्य विवेचना, काठमाडौँ : नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठान ।
९. वाग्ले, मनप्रसाद र अन्य २०५७), शिक्षाका आधारहरु, काठमाडौँ : विद्यार्थी पुस्तक भण्डार ।
१०. विकिपिडिया चिल्ड्रेन्स लिटरेचर, क्क्जततउकस्ररभल।धष्पष्उभमष्ब।यचनरधष्पष्रअजष्मिचभलर स् द्दठछ ष्तिभचबतगचभ।
११. सत्याल, नर्मदेश्वरी २०७९), कक्षा शिक्षणमा बालसाहित्यको महत्व झुवानी चितवन बालसाहित्य गोष्ठीमा प्रस्तुत कार्यपत्र, नेपाल बालसाहित्य समाज ।
१२. स्पन्दन, जयन्ती र कार्की बालमुकुन्द २०७४), नेपाली प्रतिनिधि बालकविता, काठमाडौँ : नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठान ।
