पनौती : अँध्यारोबाट उज्यालोतिर

There is only one good, that is knowledge; There is only one evlif\, thtat is ignorance, Education is difficult and expensive but whatever it costs, it is cheaper than ignorance. – Socrates

“शिक्षा गाह्रो र महँगो छ तर यो जतिसुकै गाह्रो र महँगो भए पनि अज्ञानता भन्दा सस्तो छ ।”
२००७ सालको क्रान्तिपछि नेपालमा ठुलो परिवर्तन आयो, राणा शासन ढल्यो । शिक्षा प्रयास पनि राणा शासनको निर्मम नियन्त्रणबाट उन्मुक्त भयो । २००८/०९ सालमा पनौतीमा सबभन्दा जेठो अङ्ग्रेजी भाषाको स्कुल जन्म भयो ।

अन्य तीन जिल्लामा, गाउँ सहरमा विद्यालय सञ्चालन गर्न के कति कठिनाइहरू सामना गर्नुपर्यो, त्यस सम्बन्धमा म पूर्णतया अनभिज्ञ छु । तथापि पनौतीमा विद्यालय चलाउन अति गाह्रो छ भन्ने कुरामा पनौती निवासीहरु मध्ये अनुभवमा पाको म पनि हुँला जस्तो मलाई लागेको छ ।
२०४० सालमा सूर्योदय बोर्डिङ स्कुल स्थापना हुँदा हालको श्री इन्द्रेश्वर उच्च मा.वि. ३२ वर्षको र पनौती भाषा पाठशाला ३२×२=६४ वर्षको बूढो भइसकेको थियो । ३२ वर्षपछि श्री इन्द्रेश्वर हाइस्कूल नामको विद्यालय स्थापना र सञ्चालन मैले गर्नुपरेको थियो । अतः नयाँ शिक्षा पूर्वको साढे ५ वर्ष र त्यस पश्चताको साढे १० वर्ष गरी कुल १६ वर्षको विद्यालय सञ्चालनको भुक्तभोगीको अनुभवले खारिई पोख्त भइसकेको थिएँ ।

निजी विद्यालय सूर्योदय बोर्डिङ स्कुलको स्थापनाकालमा यो स्कुलको संस्थापक प्रिन्सिपल श्री त्रिविक्रम कर्माचार्यज्यूले सञ्चालक बोर्डको अध्यक्ष मलाई राख्नुभएको थियो । मैले पनौतीमा विद्यालय सञ्चालन गर्न सजिलो नभएको, अनाहकमा झन्झट झेल्नुपर्ने, झुकाई र टोकाई सहनुपर्ने आदि पूर्व सङ्केत र सचेत गरिएको कुरा मलाई याद छ । कति दुःख र कष्ट सहेर विद्यालय चलाई आएको छु, विद्यालय सञ्चालनमा लागिपर्ने महानुभावहरूले अनुभव गरिसक्नुभएका होला । आज २०५८ साल भयो । विद्यालय स्थापना भएको पनि १८ वर्ष बितिसक्यो । १८ वर्ष निर्विघ्न सुचारु रूपले नियमित विद्यालय सञ्चालन गर्न सफल भएकोमा बधाई छ, अन्तर आत्मादेखि नै धन्यवाद छ !

६/७ वर्षपछि आज सूर्योदय बोर्डिङ स्कुलको दर्शन गर्न पुगेँ । १८ वर्ष पनौतीको जलवायु माटोमा निजी विद्यालय आत्मनिर्भर भएर बाँच्नु सक्नु पनि धन्य हो । सम्पन्नावस्थामा पुगेको छ भनी लेख्नु त अत्युक्ति होला । विद्यालयको प्रगति नैराश्यजनक त अवश्य होइन । मैले आशा गरेको भन्दा अधिक प्रगति भएको देखेँ । पूरा दुई घण्टी विद्यालयमा बिताएँ । शिक्षकहरूको विद्यालयप्रतिको ममता, कार्य तत्परता, कर्तव्यनिष्ठता उत्साहवद्र्धक पाएँ । सुनियोजित ढङ्गले स्कुलको कक्षाहरू सञ्चालन भएकोमा प्रभावित भएँ । स्कुलको निजी भवन नभएको खट्कियो । दश वर्ष पहिले नै स्कुल भवनको लागि जग्गा किनेर भवन बनाउने प्रसङ्ग र प्रयास भएको कुरा सम्झेँ । स्कुलको डेराका कक्षा कोठाहरू साना, साँघुरा भएकोले निजी भवन निर्माणको निकै खाँचो भएको अनुभव गरेँ ।
२०२४ सालमा १६ वर्ष पुगेको जेठो स्कुल श्री इन्द्रेश्वर मिडिल स्कुलको हालत र २०५८ सालमा १८ वर्ष पुगेको सूर्योदय बोर्डिङ स्कुलको प्रगतिको अन्तर घतलाग्दो प्रसङ्ग तथा रोचक कथा–व्यथाको रुपमा तुलनात्मक अध्ययनले सूर्योदय बोर्डिङ स्कुललाई माध्यमिक चलाउने हौसला प्राप्त भएको छ । एउटा विपन्न बेवारिसे अर्को न्यूनतम आवश्यकता पूरा गरेर निर्वाह गरिरहेको श्री इन्द्रेश्वरको मठमा श्री इन्द्रेश्वर महादेवको रथको काठ मुढा राख्ने Qmone मा एकदेखि पाँच कक्षाका विद्यार्थीहरू काठमा टुक्रुक्क बसेर पढ्ने र पढाउने, न ब्ल्याक बोर्ड छ न राख्ने ठाउँ छ, चक नै नचाहिने । छैटौँ कक्षा खुला बार्दलीमा, सातौँ र आठौँ मठ पस्ने खुल्ला ढोकाका दायाँ र बायाँतिर कठबारले नछुटाएको आमने–सामने । नौ र दश अफिस पस्ने अँध्यारो कोठामा सानो अफिस कोठा पुग्दा सबै कक्षाहरूमा टेकेर जानुपर्ने । एकदेखि दश कक्षासम्म र अफिस कोठासमेत गरेर विद्यालयले चर्चेको क्षेत्रफल २५० वर्ग फिटभन्दा कम थियो ।

हाइस्कूलका १ देखि १० का सम्पूर्ण कक्षाहरू ५ वटा कक्षा कोठामा सञ्चालन गरेका थियौँ । कूल विद्यार्थी सङ्ख्या ६५ मात्र थियो । कक्षा सञ्चालनको लागि १० जोर डेस्क बेन्च र ४ वटा मेच भक्तपुरमा अर्डर गरेको र बिल चुक्ता गर्न साह्रोगाह्रो परेको अनुभवको अविस्मरणीय छाप छातीमा चित्रित छ । प्रस्तुत लज्जास्पद विवशता तथा बीभत्सताको चित्रले विद्यार्थी बाल–बालिकाको मनमा छाप पर्ने अपेक्षा गरेको छु । कौतुहलता तथा उत्सुकतावश पुराना कुराको अनुसन्धान गर्ने प्रेरणा मिल्ने आशा गरेको छु । लज्जास्पद यथार्थताको प्रस्तुति कामयाब हुनेछ ।
Ince we canot get what we like, let us like what we can get. – Spanish proverb

२००४ सालदेखि २०२४ सालसम्म २० वर्ष मेरो बसोबास काठमाडौँ भएकाले स्थानीय जेठो विद्यालयको अग्रिम १६ वर्षको वस्तुस्थितिबाट म अनभिज्ञ भएँ । सोधपुछ गर्छु आलटाल गरी टारिदिन्छन् । सोधपुछको भरमा लेख्न पनि लेख्दिन । विश्वस्त नभई हुस्सु हुनु पनि हुँदैन, सत्यको खोजी गर्न इच्छुक व्यक्तिले यस्तै बाध्यता भोग्नुपर्छ ।

शिक्षा हासिल गर्ने अवसर प्रदान गर्ने विद्यालयको महत्त्वपूर्ण भूमिका हुन्छ । हाल विद्यालयमा अध्ययनरत विद्यार्थीहरूले चाख लगाएर पढोस्, बुझोस् भन्ने अभिप्रायले आफ्नै गाउँ–ठाउँको मर्मस्पर्शी व्यथालाई प्रसङ्गको प्रमुख केन्द्र बनाएको छु । स्थानीय शिक्षाको विकास तथा प्रगति कच्छप गतिमाथि प्रकाश ढाल्न आफ्नै पिताको जमानादेखि आफू र वर्तमान कालसम्मका शिक्षा हासिल गर्ने अवसरको विकासको एक झलक प्रस्तुत गर्ने जमर्को गरेको हुँ । असान्दर्भिक तथा पिता पुर्खाकै बेइज्जती गर्यो भनी गिल्ला नगरी दिनुहुन अनुरोध छ । अवसर नपाउनु एक, अवसर गुमाउनु अर्कै हो ।
सर्वविदितै कुरा हो, राणाकालीन शासनकालमा शिक्षा नियोजित थियो । शिक्षा प्रसारको गति मन्द मात्र होइन बन्द नै थियो । शिक्षा प्रसारको प्रवाह अवरुद्ध थियो । उदाहरणको लागि उत्साही युवक चिनियालालले विद्यालय सञ्चालन गरेबापत जेलको यातना भोगी अन्तमा शहीद हुनुपर्यो । पुस्तकालय स्थापना काण्ड घटेको थियो भने शिक्षाको दियो बाल्न खोज्नु दण्डनीय अपराध थियो ।
राणाकलाको सुरु–सुरुमा नै कोतपर्वका हिरो जङबहादुरले बेलायतबाट एक अङ्ग्रेज ल्याई १९१० मा दरबार हाइस्कूलको स्थापना गरेका थिए । तर सुरुको ४८ वर्ष १९५८ सम्म दरबार स्कुल दरबार र दरबारसँग निकट सम्बन्ध भएका भाइ–भारदार, उच्च खानदानी परिवारका ज्यादै सीमित सन्तानका लागि मात्र सीमित रह्यो । दरबार स्कुल सार्वजनिक बनाउने क्रममा स्वयं श्री ३ देव शमशेर चार भञ्ज्याङ्ग बाहिर निकाला हुनुपर्यो । दरबार हाइस्कूल सर्वसाधारणको लागि खुला गरिए तापनि पाखा भित्ताका जनताका लागि ल्हासाको सुन थियो, आकाशको फल थियो । साँवा अक्षर चिन्ने अवसर नपाएकाको लागि काठमाडौँमा बसेर अङ्ग्रेजी भाषाको माध्यमका अङ्ग्रेजी पढ्ने क्षमता तथा आँट आश्चर्यको कुरो थियो । राजधानी काठमाडौँका निवासीहरु मध्ये पनि विरलैले मात्र अङ्ग्रेजी पढ्ने सुविधा उपभोग गर्न पाए ।

पनौतीमा कालो अक्षर भैँसी बराबरको जमानामा जन्मनुभएका पिताजी र उहाँका समकालीन तथा पूर्वजहरूका लागि शिक्षा हासिल गर्ने अवसर चिन्तनीय अवस्थामा भएको अनुमान गर्न सकिन्छ । मेरो पिताजी निरक्षर हुनु हुन्थ्यो, साक्षर हुनुहुन्थ्यो । त्यही नै गनिमत थियो । उहाँको समकलामा साक्षरता नै पनौतीका सर्वसाधारण व्यक्तिले पाउन सक्ने उच्चतम शिक्षा थियो । घरमा भर्याङको खुड्किलो नै नभएपछि घरको बुइँगलमा पुग्ने आधार नै भएन । तत्कालीन स्तरमा पिताजी र उहाँका दुई दाजुहरू साक्षर हुनु शिक्षित परिवारको नमुना मान्न सकिन्थ्यो । यति योग्यताले पनि औँठाछाप हुन नपरेको, टाठा बाठा जाली–फटाहाको पन्जामा पर्न नपरेको, शोषणमुक्त भएको मेरा पूर्वजहरू हुन सक्छन् । आजसम्म आत्मनिर्भर भएर उभिन सक्नुको कारण पनि यही हुनसक्छ । स्थानीय शिक्षा प्रयासको अभिरुचिप्रति उन्मुख भएर आफ्नै घरमा विद्यालय स्थापना गरेको हुनसक्छ । स्मरण होस्, इन्द्रेश्वर र चक्रेश्वर विद्यालयको जन्म मेरै घरमा भएको थियो ।
मेरी आमा साक्षर हुनुहुन्थ्यो । आमाको सात पैसा बाह्र पैसा हुन्छ भन्न सक्नुहुन्नथ्यो । आमाको सरलता, अबोधता र अज्ञानतामा पिताजी उपहास गर्नुहुन्थ्यो । जिस्क्याउने, ख्याल ठट्टाको नियतले २५ बढी कि ३२ बढी ? जस्तो प्रश्न गर्नुहुन्थ्यो । अक्सर गरेर माताजीको जवाफ गलत हुन्थ्यो । वास्तवमा पिताजी स्वयं ३५ मा ७ जोड्नुपरेमा दायाँ हातका औँलाहरू बाँया हात मुनि खोकिला पुर्याएर हातका औँलामा जपमाला जप्नुहुन्थ्यो । आजको जस्तो क्यालकुलेटर थिएन । त्यस बेला बुढाबाबुलाई सानी छोरीले ‘पाँच सय भन्नुभएको होइन यहाँ छ पाँच हजार पो लेखिएको छ नि’ भनेर औँठाछाप रोक्न खोज्ने छोरीहरू पनि थिएनन् ।

पुस्ता बदलियो । मेरो पढ्ने सिक्ने वयमा पनौतीमा भाषा पाठशाला एक मात्र थियो । म १४ वर्ष नाघिसक्दा पनि अङ्ग्रेजी अक्षर अल्फाबेट ब् द्य ऋ चिन्ने अवसर पाइनँ । विद्यालय नभई पढ्ने अवसर नमिल्ने, सूर्योदय नभई अन्धकार नहट्ने, गन्तव्य स्थानको लागि प्रस्थान सूर्योदयको प्रतीक्षा गरेर साध्य नहुने अन्धकारमा अल्मलिरहने व्यक्तिलाई समयले न कुनै अब आफ्नो जन्मभूमि पनौतीमा ‘फलफूल खाई नित्य रमाई वनमा फिर्ने बबुरालाई’ पहिलो २ वर्ष भक्तपुरमा त्यसपछि काठमाडौँको पिँजरामा पालिन जानुपर्यो । स्मरण रहोस् काठमाडौँमा जन्मेकी सानी केटी कमला १४ वर्षमा आई.ए. पास गरिसकेकी थिइन । म १४ वर्षको उमेरमा अङ्ग्रेजी अल्फाबेट सिक्दै थिएँ । मैले एस.एल.सी. गरेको उमेरमा कमलाले एम.ए. पास गरिसकेकी थिइन् । हाम्रो उमेर १० वर्ष फरकको कारण पढाइमा सँगसँगै परेको मात्र हो बी.ए. मा त म अझै पछि परेँ । जन्मस्थानको अन्तरको कारण शिक्षा हासिल गर्ने अवसरमा हृदय विदारक विषमता मननीय छ । उपरोक्त उदाहरण स्थानीय विद्यालयको महत्ताको ज्वलन्त दृष्टान्त भयो ।
पनौतीमा श्री इन्द्रेश्वर हाइस्कूल स्थापना गरेको हुँ । कसैको इन्द्रासन बेदखल गरेको होइन । निभ्न लागेको बत्ती बालेको हुँ । विद्यालय सञ्चालनमा मेरो कुनै त्रुटि छैन । बेवारिसे विद्यालयलाई बित्नबाट बचाएको हुँ ।

पनौतीमा दुईचार जना देशकै लागि अभिसाप छन् । मह चाट्ने मौका मिल्ने काममा मात्र चासो राख्ने मरिमेट्नुपर्ने काममा तमासा हेर्ने, न आफू अघि सर्छन् न अरू अघि सरेको सहन्छन् । आफू नगर्ने अरूले गरेको डाहा गर्ने, ईर्ष्याले जल्ने, शासन सत्ताको कुर्सी नै पाए निरङ्कुश बनी अनधिकृत आर्थिक नाकाबन्दी गर्छन् । पनौतीमा बारीमा मकै नपाकेसम्म कालुको, पाकेपछि अतिक्रमण हुने भालुको हुन्छ । जिम्मेवारी बोकेर काम गर्दा काम गर्ने एक्लै हुन्छ । घर बसी काशी देख्ने अनेक हुन्छन् । अनि कामको टीकाटिप्पणी गर्ने हुन्छन् बजारभरि । यस्तै विडम्बनाले पनौती उकालो लाग्न नसकेको हो । एक दशकदेखि अलि सम्हालिएको छ कि !

सूर्य ग्रहण, चन्द्र ग्रहण लाग्छ – छोड्छ । एक छिनको लागि मात्र हुन्छ, सदाको लागि हुँदैन । सत्य सदा ओझेलमा रहँदैन । बादल फाटेपछि उज्यालो हुन्छ । झुट लाञ्छनाको आयु यत्ति नै मात्र हो । मानिस विवेकशील प्राणी हो । सत्य र न्यायको अव लक्षण मानवीय नैसर्गिक प्रवृत्ति हो । मानव मात्रको हार्दिक, आन्तरिक, मानसिक, बौद्धिक, नैतिक, समर्थन सत्यकै पक्षमा हुन्छ । बोल्दैनन् लुच्चाको लुटमाथि, औँला ठड्याउने साहस गर्दैनन् । सोझा सीधा लाखा पाखा हुन्छन् । लुच्चा–फटाहाको मनमोज हुन्छ । सर्वत्र भ्रष्टाचारको बिगबिगी छ । आचारसंहिता हात्तीको देखाउने दाँत जस्तो भइरहेको छ । राजनीतिको नाममा एक लुच्चाले सय सच्चाहरूको भाग हजम गर्न पाएका छन् ।

सच्चा सदाको लागि हुन्छ, लुच्चा कालान्तरमा लोप हुन्छ । महाभारतको परिणामलाई सम्झे पुग्छ । यथार्थ व्याख्या गरिरहनु पर्ने होइन । ‘सत्य मेव जयते’ त हुन्छ नै । सत्य र न्यायको पक्ष लिने स्वयं श्रीकृष्णको पनि धोती फुस्केको थियो । शिखण्डीलाई अघि सार्नुपरेको थियो । युधिष्ठिरले पनि ‘अश्वत्थामा हतोहत’ भनी झुठ बोल्नु परेको थियो । कर्णको बग्गी हिलोमा गडेको मौका छोप्नु परेको थियो । यद्यपि सच्चा सच्चै हुन्छ । लुच्चा लुच्चै हुन्छ । सच्चा र लुच्चामा आकाश र पातालको फरक हुन्छ । अतः सच्चाप्रति श्रद्धा र लुच्चाप्रति घृणा विवादरहित वास्तविकता हो । घच्चा–घच्चीमा बृद्ध जटायुको पखेटा काटियो । उत्साह, उमङ्ग, जोस, हौसला सेलायो । जे जति गर्न सकेँ त्यतिमा नै सन्तोषको साँस फेरेर अनिवार्य अवकाश पाएँ ।
He who spares the bad seeks to corrupt the good, when a done begins to assocuate with crows the feathers remain white but it’s heart grows black. What food is to the body books are to the mind, – German proverb.

बच्चा बच्चै हुन्छ बूढा बूढै । बच्चा प्रारम्भ बूढा अन्त्य । आदि र अन्त्य समान हुँदैन । बच्चा कच्चा हुन्छन्, बूढा पक्का । बच्चा कोरा कागज, बूढा थोत्रा । बच्चा बन्नु छ, बनाइनु छ, बूढाले बिलाइनु छ सेलाइनु छ । बच्चाले अवसर पाउनु छ, बूढाले अवकाश र अन्त्यमा अवसान । उदय पछि उज्यालो हुन्छ, अस्त पछि अँध्यारो । बच्चालाई बच्चाको पेटले पचाउन सक्ने जति खाना खुवाइन्छ । उसलाई विद्यालयमा शिक्षकले उसले पचाउन सक्ने जति पाठ पढाइन्छ । विद्यालयमा विद्यार्थीले आफूमा भएको प्रतिभा प्रस्फुटित गर्ने मौका पाउँछ । बिरुवा स्वयं फलदायक वृक्षको रूपमा बढ्छ आज कुल्चिएला भनेर सर्तक हुनुपर्ने सानो बोट बिरुवा शीतल छहारी दिने रूपमा प्रवर्द्धन हुन्छ । अतः आजका सानातिना भुराभुरीलाई उपेक्षाको दृष्टिले देख्नु सरासर गलत हो । आजका कच्चा बालबच्चा नै भोलिका लक्का युवक–युवती र पक्का बूढाबूढी हुने हुन् । सनक, सनन्दन, सनातन र सनकुमारजस्तै सधैँ साना हुँदैनन् ।

He who wifll\ not learn when he is young wifll\ regert it when he is old. a\ chlid kis the father of man. – w. wordsworth.
जन्मँदा सबका सब साना र समान भएर जन्मन्छन् । तीमध्ये कोही तीता, कोही मीठा, कोही गुलिया, कोही अमिला भएर हुर्कन्छन् । सन्तान थरथरीका हुन्छन् । विभिन्नता तथा विषमता परिवेश तथा शिक्षा दीक्षाको भिन्नतामा निर्भर हुन्छ । हुनत: एकै कक्षामा पढ्ने विद्यार्थीहरूमा पनि कोही टुप्पोबाट फलेका कोही फेदैमा सडेको अनेकौँ दृष्टान्तहरू पाइन्छन् । मजबुरीसाथ मनन गर्नुपर्ने कुरा हुन्छ पढाइमा विद्यार्थीको तपस्या र लगनशीलताको भूमिका प्रमुख हुन्छ । घर–परिवार, साथी–सङ्गत, समाज, छिमेक–सहर, गाउँ, रेडियो, टिभी, सिनेमा, वातावरण आदि सबका सब प्रमुख अनौपचारिक पाठशाला हुन् । शिक्षामा विद्यार्थीको एकाग्रता नै सफलताको मूल कारण हुन्छ । शिक्षक त बगैंचे माली मात्र हो । बगैँचामा अनेक फलफूलहरू हुन्छन् । नौकाद्वारा नदी पार गरिदिने नाविक माझी मात्र हो । सुषुप्त प्रतिभालाई क्रियाशील बनाउने कलाकार मात्र हो । बाजेको पालाको विद्वान हुन केही पढेर मात्र नातिलाई पुग्दैन । आर्थिक समस्याले विवश भएर विद्यालयको विकास गर्न नसक्नु कार्य गर्न नखोज्नु होइन । अनिकालमा बीउ जोगाउनु पनि गनिमत हो । हिजोको समस्या हिजोकाले सहेर भोगे, सामना गरे । समाधानका लागि भगीरथ प्रयत्न गरेर आजको स्थितिमा ल्याई छोडे । सो बिर्सने हो भने आजको प्रयत्नलाई पनि भोलि काले बिर्सने नै छन् । इतिहास लुकाउँदा–लुकाउँदै लोप हुने डर हुन्छ । अतः इतिहासमा भएका–गरेका राम्रो कार्यहरूको स्मरण गर्न सिकौँ; यसैमा सबैको भलो निहित छ ।

हरि सुन्दर सैंजू

जन्म : वि.सं. १९८९ माघ १६ 

पनौती, काभ्रे

अवसान : वि.सं. २०६८ असोज १२