– मेरो लेखकीय जीवनको शुरूवात वाध्यतावश भएको हो । रेडियो नेपाल खुल्नुभन्दा ६ दिनपूर्व बालकृष्ण समले चिठ्ठी दिनुभयो । त्यतिबेला उहाँ डाइरेक्टर जेनरल ब्रडकास्टिङ्ग एण्ड पब्लिसिटी हुनुहुन्थ्यो । फागुन १४ मा रेडियो नेपालमा नियुक्ति पाएँ । श्यामदास वैष्णवले पनि मसँगै नियुक्ति पाउनु भयो । प्रोग्राम सञ्चालक र उद्घोषकका हैसियतले म लेख्न वाध्य भएँ र निबन्धबाट लेखन शुरू भयो । रेडियो नेपालमा सुनाइएका लेखहरूको सङ्ग्रह २०१४ सालमा ललितकला र साहित्यमा प्रकाशित भयो ।
– एउटा कथा लेखेको थिएँ तर १६ असारसम्ममा पनि प्रगति पत्रिकाले छापेन । पछि अरू अङ्कहरू नै छापिएनन् । २४ अङ्कहरू छाप्नुपर्ने भनेकोमा यसरी बन्द भएपछि कथा छापिएन ।
– पहिला नेपालीहरूको सामाजिक जीवन देखिन्थ्यो । अन्तर्राष्ट्रिय सम्पर्कपछि क्रमश: गुम्सिएको वातावरणको प्रस्फुटन हुन थाल्यो र सामाजिक विचलनका स्थितिहरू देखापरे । रूस शान्त थियो तर खुलापनपछि टुक्रिएर दु:खद् स्थितिमा आएजस्तै राणाशासनपछिको नेपाली जीवन देखापर्यो । हाल यो विचलन तीव्र बन्दै आएको देखिन्छ । अहिलेको सामाजिक जीवन विसङ्गति, साम्प्रदायिकता, असमानता, आर्थिक द्वन्द, विकृति आदिबाट सङ्कटमय बन्दै गएको छ । धार्मिक सहिष्णुता र आपसी सद्भावको ह्रास हुँदै गएको छ । वैज्ञानिक विकासका साथ साथै विकृतिहरू बढ्नाले मौलिक संस्कृति, धर्म र परम्परामा सङ्कट बढ्दै गएको कुरा चिन्ताजनक छ ।
– सामाजिक अध्ययन गर्दा विज्ञानबाट मात्र विश्लेषण गरेर हुँदैन, मानसिक वा भावात्मक रूपको अध्ययन पनि गर्नुपर्ने हुन्छ । २०४६ सालको आन्दोलनपछि हामी सबैले स्वतन्त्र हुने आशा गरेका थियौं तर अनेक बन्धनबाट हामीहरू आज पनि घेरिएका छौं । महत्व बुझ्न नसक्नाले हामीलाई बोकाको मुखमा कुभिण्डो भएको छ ।
– देवकोटाका सम्बन्धमा मैले थाहा पाएका विषयमा महाकवि देवकोटा एक व्यक्तित्व दुई रचनामा लेखिसकेको छु । ती नै मसित सम्बन्धित कुराहरू हुन् ।
– म मेरो साधनाबाट पटक्कै सन्तुष्ट छैन किनभने सन्तुष्टि प्रगतिको बाधक हो । जनता वा संस्थाहरूले मेरो सम्मान गरे वा गरेनन् भनेर म दु:खी छैन । सरकारले गर्यो वा गरेन भनेर पनि मलाई केही भन्नु छैन । बरू मेरो प्रयासबाट जनता र देशलाई केही मिलोस् भन्ने चाहन्छु । सरकारले प्रतिभाको उचित कदर गर्ने उपयुक्त नीतिहरू तयार गर्नुपर्दछ, जसमा सरकारले राम्रो गर्न नसकेजस्तो लाग्दछ ।
– सोह्रौं प्राज्ञसभाले मलाई मानार्थ सदस्यता प्रदान गर्यो । यसको विरोध गरौं पनि भएन ! समर्थन गर्नलाई केही दिएको छैन । तैपनि प्रज्ञाप्रतिष्ठानलाई कांग्रेसका पालामा अफिसीकरण गरियो र वर्तमानमा पनि त्यही परम्परा कायम छ । पञ्चायतकालमा श्री ५ महेन्द्रले आफ्नो आसन छाडेर साहित्यमा सरकारीकरण गर्नु हुँदैन भनेर नै केदारमान व्यथितलाई कुलपति नै बनाए तर अबका सरकारले त्यहीँ टाँसिनु राम्रो होइन । हालको एमाले सरकारका प्रधानमन्त्रीले असारसम्ममा त्यहाँको पद त्याग्ने वचनबद्धता जाहेर गरेर राम्रो सोचाइ बनाएको कुरा प्रशंसनीय छ ।
– मेरो दृष्टिमा भावाव्यक्ति नै साहित्य हो, भावलाई लेख्न सक्यो भने साहित्यका रूपमा सिर्जिन्छ ।– जसमा भाव प्रवलता हुन्छ, त्यही नै उत्कृष्ट साहित्य हो । विचारप्रधान साहित्य र न्यायधीसको फैसला जस्तै हो ।
– लेखकहरूले भाट प्रवृत्तिमा लाग्ने गर्नुहुँदैन ।– म महाकवि देवकोटाबाट अति प्रभावित छु । अन्य मेरा आदर्श लेखकहरूमा प्रस्तुतीकरणमा बालचन्द्र शर्मालाई मान्दछु । बालकृष्ण समका रचनाहरू पनि विचारणीय छन् तर ज्यादै परिमार्जित र कलात्मक मूर्तिजस्ता भए पनि देवकोटाको साहित्यमा झैं तिनमा आत्मा बोल्दैन ।
– जीवन भनेको मानिसको संघर्षशील व्यक्तित्व हो ।
– ईश्वरबारे विचार नै गरेको छैन । धर्म भनेको परम्परित मान्यतालाई पछ्यानु हो, जुन आँखा चिम्लिएर मान्ने किसिमको चिन्तन हो ।
– मानिस सामाजिक प्राणी भएकोले ऊ कुनै कुनै राजनीतिबाट प्रभावित हुन्छ नै, तर म कुनै पार्टीको सदस्य छैन तर मेरो मत मतदानमा प्रयोग हुने गर्दछ । साहित्य राजनीतिबाट प्रभावित हुनुपर्ने नपर्ने कुरा विवादास्पद हो तर पनि कुनै राजनीतिवादबाट प्रभावित भैहाल्छ नै । तर त्यो प्रभाव स्पष्टसित देखियो भने त्यो नारा हुन जान्छ, साहित्य होइन ।
– आफ्नो निर्णयात्मक शक्तिबाट उसको भविष्यप्रतिको चाहना व्यक्त हुन्छ । म कतिपय कुरामा सन्तुष्ट छु र कतिपय कुरामा असन्तुष्ट पनि छु ।
– मैले विदेशी साहित्यको गहिरो अध्ययन त गरेको छैन तर जापानी हाइकूहरू, कथा–उपन्यासहरू मलाई मन पर्दछन् । चाइनिज उपदेशात्मक कथाहरू पनि मलाई मन पर्दछन् । राहुल सांकृत्यायन, जयशङ्करप्रसाद पन्त र निरालाहरू मन त पर्दछन् । तर मैले त्यस्तो आदर्शका रूपमा कसैलाई लिएको छैन ।
– अहिले खास केही लेखिरहेको छैन । योजनावद्ध लेखन नभए पनि कसैको अनुरोधमा भूमिका, टिप्पणी आदि लेखनमा समय बितिरहेको छ ।
– नेपालको भौगोलिक स्थिति विभिन्न खाले भएकोले नेपाली जीवनको परिचय पनि एउटै रूपमा दिन सकिन्न । तराईबासीले हिउँ नदेख्ने भएकोले अध्ययन नभएमा नेपालमा हिउँ पर्दैन भन्न सक्छ तर हिमालीले पर्छ नै भन्दछ । त्यसैले धर्म, संस्कृति आदिका विविधता नै नेपालीको परिचय हो ।
– वास्तवमा पृथ्वीनारायाणको अभियान ज्यादै राम्रो हो । उनको उद्देश्य राम्रो भएर नै हामी समग्रमा नेपाली भएका हौं । अन्यथा हामी नेपाली हुनसक्ने थिएनौं । यो पृथ्वीनारायण शाहको परिकल्पनाको प्रतिफल हो । उनले एकीकरण गर्दा भएका केही घटना–परिघटनालाई आलोचना गर्दा कीर्तिपुरमा नाक, कान काट्नु जस्ता घटनाहरूबारे बोल्न सकिए पनि उनका योगदानका तुलनामा क्षम्य नै मान्नुपर्छ ।– भीमसेन थापा पृथ्वीनारायण शाहको बाटो पहिल्याउने र भीम मल्ल चाहिँ जयस्थिति मल्लबाट प्रभावित कर्मठ व्यक्ति हुन् । भीमसेन थापाको सक्रियता नेपालको हो भने भीम मल्लको सक्रियता चाहिँ काठमाडौं उपत्यकाभित्रको हो । सीमित र विस्तृत उद्देश्यानुरूप भूमिका फरक भए पनि दुबै महान् हुन् ।
– म अहिले पनि अति व्यस्त छु । मलाई शान्ति र वैयक्तिक जीवन–चर्याको समय नै मिल्दैन । साथीहरूसँगको भेटघाट, छलफल, अध्ययन र समाजसेवामा व्यस्त छु । जे लेख्दछु, प्रकाशित भैरहेका छन् । मलाई प्रकाशकको अभाव पनि छैन ।
– दिएर खान पुग्दैन, मागेर खानु पर्दैन ।
– नेपालको भविष्य राम्रो छ । प्रजातन्त्र फल्छ भन्ने विश्वास राखेको छु ।
– लेखकीय जीवनमा धेरै तीता मीठा घटनाहरू घटेका छन् । गोपालप्रसाद भट्टराई गोरखापत्रका सम्पादक भएताका मधुपर्कमा मेरो एउटा लेख छापियो । त्यस लेखमा अलिकति यौनसम्बन्धी चर्चा पनि थियो । त्यो छापेवापत उनलाई पूर्जी काटियो र मलाई पनि बोलाइयो । त्यो बेला चित्रबहादुर के.सी. सञ्चारसचिव थिए । के लेखेको यस्तो ? भनेर मलाई सोधियो । मैले जवाफ दिएँ – मैले होइन, कालिदासले लेखेको हो । दिनेसु गच्छत् सुनितान्त पीवरम्, तदीयमानील मुखस्तनद्धयम तिरश्चकार: भ्रमरा बिलिनयो, सजातयो पंकजको बयो: श्रियम् ।। र यसको अर्थ अनुवाद गरिदिएँ । अनि त सबै हाँसे र पूर्जी सुर्जी सबै कुरा सकियो ।
– जनमत, २०५२ साउन / पूर्णाङ्क ४६
