कालो टोपीले पसिना पुछ्तै

खर्पनभरिभरि बन्दा र काउली बोकेर ठिमी–उकालो छिचोल्दै गरेको एउटा ज्यापूचेहरा कस्तो होला ? असारको दर्के झरीमा रुझ्दै हिलाम्मे खेतमा कोदलो चलाइरहेको अर्को ज्यापूको अनुहारमा कस्तो कान्ति देखिएला ? भक्तपुर दरबार स्वक्वायरमा हिलो माटामा भाँडाबर्तनको आकृति उतारिरहेको अर्को ज्यापूमा कस्तो उत्साह भेटिएला ? भादगाउँले टोपी, पुरातन शैलीको दौरासुरुवाल र कोटमा रम्रिएर हिँड्ने पाटन, बखुम्हालका ८२ वर्षीय सत्यमोहन जोशीमा एउटा विशुद्ध ज्यापूमा हुने यी सबै चित्र र चरित्र फेला पर्न सक्छन् ।

परेवाले नाता गाँस्नुपर्ने थलो हो पौवा विहार । बखुम्बहालमा परेवा भने देखिन्न, बरु विहार आकृतिका घरका चौकोस र प्रवेशद्वार भने यत्रतत्र भेटिन्छन् । परम्परा र संस्कारसँग चपक्क टासिएर, प्रज्ञापारमिता दर्शनसँग मनको साइनो गाँसेर बसेका छन् सत्यमोहन जोशी । उमेर हिसाबमा कालको खड्को काटिसकेका छन् उनले । कस्तो अजम्बरी ज्यान होला हो ! उनी राजधानीका अधिकांश साहित्यिक सांस्कृतिक कार्यक्रममा पुगेकै हुन्छन् । रस चुहाउदै सिरिपसिरिप जेरी खाइरहेका हुन्छन् उनी । उनी चर्को समोसा र गुलियो चिया खान पनि पछि पर्दैनन् । जुन दिन जे पर्ला त्यही बेहोरुँला, कति हक्की स्वरमा भन्छन् उनी !

पिता शङ्करराजमा छिपेर रहेको चेतनालाई सलाम गर्छन् पुत्र सत्यमोहन जोशी । पढ्नु जरुरी छ, नपढी गरिखान गाह्रो पर्छ भन्ने चेतनाले बरोबर घच्घच्याएका कारण कहिले मास्टर त कहिले विद्यालय फेर्दै भए पनि पिताले पुत्रलाई अक्षर चिनाउन चाहे । सानामा केही लठेप्रो स्वभावसाथै पाँच वर्षको उमेरसम्म पनि बोली नफुटेपछि सूर्यविनायक लगेर पाठपूजा गरेका थिए अभिभावकले । गणेशस्थानमा उनलाई केही क्षण एक्लै छाडिदिएपछि कहालिएर चिच्याएका भरमा बोली फुटेको लख काटेका थिए बाआमाले । त्यसलाई भगवान्को कृपा भनियो तर त्यो सबै मनोवैज्ञनिक असर थियो जस्तो लाग्छ, छ जना छोराछोरी र बाह्र नातिनातिनाले घेरिएका जोशी भन्छन् ।

पढाउने ठूलो धोको भएका बाले काठेपाटी बोकेर स्थानीय पाठशालामा सत्यमोहनलाई पु¥याउन त पु¥याए तर पढाइ अघि बढाउन भने अनेक जुक्ति गर्नुप¥यो । पुरोहित विद्यानन्द राजोपाध्याय, महन्त मास्टर, सुब्बा घनानाथलगायतका गुरुजनले अनेक कडी लगाएर सिकाएको ज्ञान ढिलै भएपनि लाहाछाप बनेर अडिन सक्यो । घरजग्गाका मामिलामा आफन्तबाटै पीडित सत्यमोहनका पिताले ठूलै दुःख खेपेर उनलाई पढाएका थिए । खाँटी नेवारी भाषा, परम्परा र संस्कृतिको परिवेशमा हुर्केको एउटा ठिटालाई दरबार हाइस्कुलमा विद्यालय शिक्षामा खरो उत्रनु पनि गाह्रै विषय थियो । म्हपूजाको रसमा डुबिरहेको ठिटालाई एक्कासि एक् दिन नारद सत्यलोक पुगिगया घोक्नु आफैंमा पसिना छुटयाउने कुरा थियो ।

त्रिचन्द्रमा स्नातक तहको विद्यार्थी छँदै सत्यमोहनले जागिर सुरु गरे । यो २००० सालको कुरा हो । औद्योगिक, व्यापारिक समाचार सङ्ग्रह नामको संस्थामा महिनाको ६० रूपैंया तलबमा उनले काम थाले । भारतबाट पहिलोपटक एम्कम् गरेर आएका भीमबहादुर पाँँडेलाई राणा प्रधानमन्त्रीले हुकुमी भरमा लौ प्रोफेसर भयौ भनेका थिए । त्यसबेला नेपालमा वाणिज्य विषयको न कुनै सम्भावना न महिमा नै थियो । तिनै पाँडेको बुद्धिमत्तामा सुरुमा घरेलु इलम सर्वेक्षण अड्डा नामको संस्थाबाट सानोतिनो औद्योगिक सर्भेको काम सुरु भएको थियो । यसबाट प्रभावित भएका राणाजीले पछि समाचार सङ्ग्रह खोलिदिएर देशभरकै औद्योगिक सम्भावनाको सर्भे गर्ने जिम्मा दिएका थिए ।

देशका भिन्न–भिन्न भागमा रहेका खानी, वनस्पति, कृषि आदिको सम्भावना र व्यावहारिक अध्ययनमा पाँडेले सत्यमोहन सहित अरु चारजनालाई तालिम दिएका थिए । फिल्ड वर्कका लागि सत्यमोहनको जिम्मामा भने तनहूँँ–क्षेत्र परेको थियो । काठमाडौंमा रहनसहन, बोलीचाली र साथीभाइका हिसाबमा कुवाको भ्यागुतो बनेर बसिरहेका उनलाई त्यसबेला पर्नुसम्म टन्टा आइपरेको थियो । नजाऊँ त जागिरको कुरा, जाउँ त कसरी गरिखाने ? फेरि नजाँदा जागिर मात्रै जाँदैनथ्यो, राणा सरकारको काम नगरेको भनेर चारपाटा मुडाईमा पर्न पनि बेर छैन ?

म¥या मन लिएर सत्यमोहन तनहूँ पुगे । सुरुको केही समय उनलाई त्यहाँ उकुसमुकसुस महसुस भइरह्यो । द्वितीय विश्वयुद्धको प्रभावस्वरूप गाउँमा तरुनातन्नेरीको चहलपहल शून्य थियो । घर रुँगेर बसिरहेका बूढाबुढी, महिला र केटाकेटीमात्रै गाउँमा देखिन्थे । रहँदै बस्दै जाँदा गाउँले भाका, रोदी, घाटु, दोहोरी, बालनले उनको मन खिच्न सुरु गरे । गाउँले अपठित महिलाले पनि मनमा रेती हाल्ने भाकामा विरह गाएको, लोकगीत र दोहरीमा झुमेको देखेर उनलाई लाग्यो – हत्तेरी, खाँटी जिन्दगीका कुरा यहाँ पो रहेछ ! अनि आफ्नो साह्रा ऊर्जा खर्चेर उनी टिप्न थाले ती जिन्दगीका तुकबन्दी –
नकराउ वनको न्याउली
तिमीभन्दा म छु नि वैरागी
………..
गाई पाल्यो वनैको बाघलाई
छोरो पाल्यो जर्मनको धावालाई ।

नभन्दै त्यस उत्साहले काम पनि ग¥यो । ती टिपेका लोकगीत, भाकालाई उनले २००३ सालमा त शारदामा छापिसकेका थिए । शारदाका अन्तरङ्ग सम्पादक गोपालप्रसाद रिमालले पनि ती गीतिभाका पढेर उनलाई सुझाव दिए – यी गीतको पृष्ठभूमि पनि लेख्नुस् न, यी कहाँबाट किन, कसरी आए, त्यो सबै लेख्नुस् । अर्कातिर प्रगति पत्रिकाले पनि त्यस्तै लोकगीत मागिरहन्थ्यो । यिनै प्रभाव र प्रेरणाले लोकसंस्कृतिको अध्ययन सत्यमोहनको सौख बन्न पुग्यो ।

आफ्नै सौखमा निर्लिप्त बनिरहेका बेला २००७ सालतिर संयुक्त राष्ट्रसङ्घीय जनसङ्ख्या शाखाको प्रायोजनमा दिल्लीमा प्रशिक्षण लिन जाने मौका पाए उनले । परम्परागत शैलीमा तीनचार महिना खर्चेर गरिने जनगणनालाई वैज्ञानिक तवरमा छोटो समयमा फत्ते गराउन त्यो तालिम दिइएको थियो । त्यसबेला नेपालको जनसङ्ख्या ८५ लाख हाराहारी थियो । सङ्ख्या विभाग भनेर खोलिएको त्यही अखडा पछि गएर केन्द्रीय तथ्याङ्क विभागमा परिवर्तन भयो । औद्योगिक सर्भेमा दिमाग खार्नै लाग्दा उनी पुगे जनसङ्ख्यामा । पछि २०१५ सालमा जननिर्वाचित सरकारले पुरातत्व र संस्कृति विभाग खोलेर त्यसको निर्देशकमा सत्यमोहनलाई पठायो । ३ सय ५० रुपियाँ मासिक तलबमा काम गर्थे उनी । त्यही बेला उनले राष्ट्रिय नाचघरको जग्गा खरिद, भक्तपुर कला सङ्ग्रहालय, पाटन पुरातात्विक बगैंचा स्थापनाजस्ता काम गरे ।

तीनसहरको मन्दिरबारे अध्ययन गर्ने, मुद्रा खोज र सङ्कलन गर्ने, सांस्कृतिक झाँकी ब्युँताउने काम भए त्यसबेला, उनी सम्झन्छन् । जागिर जता भए पनि उनको ध्याउन्न भने संस्कृति र सम्पदाको खोजमा केन्द्रित थियो । २०१२ सालमा मदन पुरस्कार स्थापना भएपछि, त्यसले मौलिक कृतिको खोजी गरेको सूचना गोरखापत्रमा निकालेपछि सत्यमोहन एक्कासि हौसिए । गोपालप्रसाद रिमालले केही समयअघि सुझाएको मन्त्रलाई टपक्क टिपेर आफू तनहूँ छँदाका सारा टिपोटलाई सुरताल दिन थाले उनले । नभन्दै हाम्रो लोकसंस्कृति नाममा तयार भएको पाण्डुलिपिले २०१३ सालमा पहिलोपटक सम्मानित मदनपुरस्कार पाउन सक्यो । राशिका हिसाबमा ४ हजार भारु मात्रै भए पनि त्यस पुरस्कारको गरिमा र उचाइले सत्यमोहनको नाम पनि सगरमाथा बनेर उचालियो ।

पुरस्कारपछि त मेरो क्षेत्र नै यही लोकसंस्कृति रहेछ भन्ने लाग्यो – उनी भन्छन् । गाउँघर, सभ्यता र संस्कृतिका अलिखित सन्दर्भ बाहिर ल्याउनुमा उनले ठूलो आनन्द महसुस गर्न थाले । २०१७ सालको घटनालगतै पुरातत्व र संस्कृति विभागबाट पनि उनी खोसिए । अब के गर्ने ? त्यहाँ बस्दाको अनुभव, अध्ययन र अनुसन्धान त पर्याप्त जो थियो छँदै थियो । आफ्नै रुचि र सङ्ग्रहालयमा राख्ने ध्येयले सङ्कलित ऐतिहासिक महत्वका मुद्रामाथि उनले मन लडाउन थाले । हरेक मुद्रासँग गाँसिने कथा, त्यसको इतिहासलाई उतार्न थाले । खोजीमा अचम्म लाग्ने पक्ष के थियो भने महीन्द्र मल्ल र महेन्द्र मल्ल दुई राजाबीच १ सय ५० वर्षको अन्तर रहेको जस्ता मोहक तथ्य पनि मुद्राले नै खुलाएको थियो ।

यो पाण्डुलिपि नेपाली राष्ट्रिय मुद्राले पनि २०१७ सालमा मदन पुरस्कार पायो । खोज, अनुसन्धानले पाएको मान्यता र सत्यमोहनको एकाग्रताको पहिचान थियो त्यो । म आफ्नो मातृभाषामा होइन मुलुकको एकता भाषामा काम गरिरहेको थिएँ । यसले दिएको सन्तुष्टिको लेखाजोखा नै हुन सक्दैन – उनी सम्झन्छन् । नेपाल शिक्षा परिषद्ले २०५९ सालको आदिकवि भानुभक्त पुरस्कार सत्यमोहन जोशीलाई दिन लागेको सन्दर्भमा अहिले उनको योगदानको लेखाजोखा अपरिहार्य बनेको हो । नेपाली संस्कृतिको अध्ययन, अनुसन्धान र भाषा साहित्यको श्रीवृद्धिमा योगदान गरेबापत गरिमामय भानुभक्त पुरस्कार भानु जयन्तीका अवसरमा उनलाई दिइँदैछ । साह्रै साँघुरो भ्यागुते पोखरीबाट उम्किएर नेपाली इतिहास, लोकसंस्कृति र भाषाको प्रवद्र्धनमा उनले पु¥याएको योगदानको सही संस्मरण मदन पुरस्कारपछि अहिले आएर भएको छ ।

२०१९ सालमा चिनिया सरकारको प्रयोजनमा त्यहाँ गएर नेपाली भाषागुरु बन्नुपर्ने कार्यक्रममा सत्यमोहन नै छनोटमा परे । शुद्ध नेपाली बोल्न समेत नजान्ने नेवारी पृष्ठभूमिका जोशीका लागि त्यो अर्को असाद्धे काम थियो । जबरजस्ती भएपनि मैले नेपाली भाषामा दक्खल राख्नुप¥यो, उनी सम्झन्छन् – मैले ४० जना चिनियाँलाई नेपाली भाषा सिकाउनुपथ्र्यो । अब के गर्ने ? मैले तिनलाई समूह बनाएर आफ्नो निवासमै लैजान थालें । भात पकाएको, खाएको, लुगा धोएको, घर बढारेको लगायतका क्रियाकलाप गर्दै त्यसको व्याख्यान गर्दै गएपछि सिकाई सहजै बन्दै गयो । त्यहाँ चार वर्ष बसेर एउटा चिनियाँ टोलीलाई नेपाली भाषा विज्ञ बनाएर फर्केपछि पेकिङ रेडियोमा नेपाली सेवा सुरु भएको हो ।

चीनबाट फर्केर आफ्नै खोजमा जुटिरहेका बेला २०२६ सालमा सत्यमोहनलाई एकेडेमीमा बोलाइयो सहसदस्यका रूपमा । त्यसबेला केदारमान व्यथित कुलपति थिए । यस तहको प्राज्ञिक थलोमा नरहँदै पनि केही न केही गरिरहेका सत्यमोहनलाई त्यहाँ पुग्नासाथै केही नयाँ काम गरुँ भन्ने सोचले कुतकुत्याउन थाल्यो । नेपाली भाषाका क्षेत्रमा कुनै उल्लेख्य, ठोस काम गरुँ भनेर उनले यस भाषाको उत्पत्ति थलो कर्णालीको सिँजा उपत्यकामा गएर त्यहाँको भाषिक, सांस्कृतिक, जातीय अध्ययन गर्न चाहे । डोरबहादुर विष्ट, मोहम्मद मोहसिनलगायत मित्रसँग परामर्श गरेर उनले सिँजा उपत्यकामा नेपाली भाषाको उत्खननसम्बन्धी प्रस्ताव दिए ।

त्यस समूहमा विधागत विज्ञ पनि आवश्यक रहेकोले जोशीले स्थिरजङ्गबहादुर सिंह, बिहारीकृष्ण श्रेष्ठ, चूडामणि बन्धु, प्रदीप रिमालसहितका एउटा टोली बनाए र दुई महिना त्यही थलामा बिताएर विधागत खोजीमा जुटे । काठमाडौंबाट पुस्तक छाप्न वाराणसी, दिल्ली पुग्ने र प्रवचन दिन दार्जिलिङ, सिक्किम हान्निने प्रचलन भए पनि आफ्नै मुलुक घुमडुल गर्न भने कोही पनि अग्रसर हुन्नथे । काठमाडौं खाल्डामै घुमेर ज्ञान, विज्ञान, संस्कृति कला र सभ्यताका विद्वत्ता मथ्ने समुदायका लागि सत्यमोहनटोलीको योजना उदेकलाग्दो थियो ।

नभन्दै त्यो सिर्जनात्मक कामले पनि पहिचान पायो । २०२८ सालमा कर्णाली लोकसंस्कृतिका नाममा पाँँच खण्डमा निस्किएको कृतिले पनि मदन पुरस्कार पायो । यसरी संस्कृति र सभ्यता खोजी गर्दैै तीनपटक मदन पुरस्कार हात लगाएर अर्को कीर्तिमान पनि बनाए सत्यमोहनले । मदन पुरस्कार मर्यादाको नाम हो, अध्ययन, अनुसन्धानको प्रतिस्पर्धामा उत्रिन सक्नेले यो पाएका छन् । यसको गौरव अझै उस्तै छ; उनको मूल्याङ्कन छ ।

संयुक्त राष्ट्रसङ्घीय प्राविधिक सहायता कार्यक्रममा २००९ सालमा उनी न्यूजिल्याण्ड पुगेका थिए । एकातिर तेन्जिङ र एडमन्डले सगरमाथा आरोहण गरेको समाचार संसारभर फैलँदै थियो, उनी पुगेका थिए तिनै एडमन्डको देशमा अनि त्यहाँका सञ्चारकर्मीहरू सोधिरहको हुन्थे – के तिमी हिउँको पहाडमा पुगेका छौ ? न्युजिल्याण्ड पुगेर उनले पाएको ज्ञान हो – सबै जाति, संस्कृति र सभ्यताको महत्वबाट सिङ्गो देशको परिचय सम्भव हुनछ । विदेशी प्रभावमा मात्र पर्ने हो भने न्युजिल्याण्डको माहुरी जाति लोप भएझैं स्थिति आउन सक्छ, सभ्यताजति सङ्ग्रहालयमा कङ्काल बनेर थेग्रिन सक्छ ।

एकेडेमीमा छँदै तत्कालीन युवराज वीरेन्द्रको सोच र योजनामा २०३० सालमा पर्यायवाची शब्दकोष निकाल्ने काम पनि गरे उनले । चौधै अञ्चलका शब्द छ्यासमिस गरेर किताब लेखिए पढ्नेलाई पनि गाह्रो हुँदैन भनेर त्यो कोश निकालिएको थियो । विशाल नेपाली संस्कृतिका काम गर्ने उनको मनोकाङ्क्षा थाती रहेकै बेला एकेडेमीबाट बाहिएिपछि चिनीयाँ चेलाको आग्रहमा उनी फेरि २०३५ सामला चीन पुगे र अढाई वर्षजति बसेर कलाकार अरनिकोमाथि बृहत् अध्ययन गरे । यसैको परिणाम हो – २०४४ सालमा प्रकाशनमा आएको अनुसन्धानमूलक कलाकार अरनिको कृति । यही विषयमा उनले आफ्नो मातृभाषामा पनि महाकाव्य लेखेका छन् ।

मैले आफ्नो पौरखमा पुरस्कार र सम्मान पाएको छु, आफ्नो पौरखमाथि छाती पिट्दै उनी भन्छन् – म अहिले पनि दिमागलाई कसरत हुने विषयको खोजीमा छु । ब्रेन टनिक भनूँ कि ? कुनै समयमा कात्तिक नाचमा लागेर छोराले पढाइ बिगार्ला भन्ने पिता शङ्करराजले पुत्र सत्यमोहनलाई मावली घरमा लगेर लुकाएका थिए । अहिले त्यही छोरो सत्यमोहन कात्तिक नाच, नाटक र सङ्गीतबारे खोज गर्न मग्न छ । हरेक बिहान गायत्रीमन्त्र वाचन गर्ने गर्छन् सत्यमोहन । नेवारभित्र ज्योतिषी जात हो जोशी । अरुको नभए पनि आफ्नो भाग्यको चिना हेरेझैं भयो, नेपाली भाषा, साहित्य र संस्कृति संवद्र्धनका क्षेत्रमा भाग्योदयका अनेक छनक देखाइसकेका छन् उनले ।

अङ्ग्रेजी साहित्यका प्राध्यापक रामप्रसाद मानन्धरको प्रभावबाट भाषा–साहित्यमा मन राख्न थालका उनी कलेजमा पढाई खाली भएका बेला नजिकैको भाषानुवाद परिषद्मा पनि जान्थे । पछि सांस्कृतिक मन्त्र मनमा साँचेर हिँडेपछि दौरा, सुरुवाल र भादगाउँले टोपीलाई आफ्नो अर्को पहिचान बनाए । आफ्नो कर्म एउटा, धर्म अर्को त हुनभएन नि ! उनी भन्छन् । ६५ वर्षअघि जीवनसाथी बनेर आएकी श्रीमती राधादेवीका साथ बखुम्बहालस्थित पुरानो घरमा बसेका छन् सत्यमोहन । अक्षर चिनाएर यो पौरखमा उभिन प्रेरित गर्ने बा शङ्करराजको अद्र्धकदको मूर्ति घरआँगनीमा राखेका छन् उनले ।

प्रज्ञापारमिताको प्रवचन हरेक सोमबार चल्ने गरेको त्यही घरमा उनले हालै लगातार १ महिना ९ दिनसम्म श्रीमद्भागवत पनि वाचन गर्न लगाए । सापेक्षवाद हो सबै, अस्तित्व केहीको पनि छैन । मृत्यु जहिल्यै तिमीसँगै छ, प्रवचनहरूले उनलाई बुझाएको कुरा हो यो । कुनै समयमा उनले मृत्यु एक प्रश्न शीर्षक नाटक लेखेका थिए । मलाई लागेको मृत्यु चिन्तन त्यो कृतिमा छ, चिनारी बनिसकेको कालो टोपीले पसिना पुछ्दै उनले कृतिभित्रको सार दोहो¥याए – पानीभित्रको हिलोबाट उम्रने अनि पानीको तहबाट माथि उठेर सूर्यसित तादाम्त्य स्थापना गर्ने कमलको फूलझैं साधक बन्नुपर्छ । मानिसले बाँच्ने शैली सिक्न खोजेझैं मर्ने शैली साधक बन्नुपर्छ ।
२०५८ असार २२