जोगेन्दर चाहन्छ एकछिन निदाइहाल्न, तर निद्रा भने कति आयोजना गर्दा पनि आउँदैन चियाउन उसका आँखाहरूमा । कुराचाहिँ तँछाडमछाड गरी आइरहन्छन् उसको मनमा । बाहिरको अन्धकारलाई नियाल्दै ऊ सोच्छ —‘रात अझै एक प्रहर बाँकी छ ।’ लघुशङ्काको लागि ऊ जुरूक्क उठ्यो र त्यसबाट निवृत्त भई बिछ्यौनामा आई टक्रुक्क बस्दै बिँडी सल्काएर बिहानीलाई पर्खी बस्यो । झ्यालको खापाबाट बिहानीले चियाउनासाथ ऊ रामभरोसेलाई उठाएर नित्यकर्मबाट निवृृत्त हुन विष्णुमतिको किनारतिर लाग्यो । रामभरोसेले पनि उसलाई पछ्यायो ।
जोगेन्दर र रामभरोसे दुवैले आफ्नो आफन्त, छिमेकीहरू र साथीभाइहरू छोडी काठमाडौंमा जीविका चलाउन एकैसाथ भित्रिएका थिए । आफ्नो जन्मस्थान नौतनवाँ छोडेर गाउँमा गरीबी, मजदुरीको अभावमा ती दुवैले परदेशलाई आफ्नो कर्मभूमि बनाएका थिए । परदेश उनीहरूको लागि स्वदेश र स्वदेशचाहिँँ परदेशजस्तै वर्षमा एकपटक मात्र टेक्ने भूमि बनेका थियो ।
ती दुवै विष्णुमतीको किनारस्थित पुरानो दुईतल्ले घरको छिँडीमा एकसाथ बस्दै आएका छन् । ती दुवैकोे एउटै बास मात्र हैन काम पनि एउटै छ — काठमाडौंको गल्ली गल्लीमा साइकल घिच्याउँदै तरकारी बेच्नु । बिहानीको सूर्योदयदेखि उनीहरूको धन्दा सुरू हुन्छ र सूर्यास्त भएपछि अन्त । त्यसपछि रातभरि विश्राम, यही नै हो ती दुवैको दैनिकी ।
नित्यकर्मबाट निवृत्त भएपछि लुङ्गी र कमिज पहिरिई ती दुवै आ–आफ्नो साइकल डोर्याएर कालीमाटीको थोक बजारतिर लाग्छन् । त्यसपछि दुइटै टोकरीभरि मौसम–अनुसारकोे तरकारी भरी साइकलमा अड्याएर काठमाडौंको गल्ली गल्लीमा आफ्नो घुमन्ते व्यापार सुरू गर्छन् ।
‘लौ आयो भिण्डी, लौका र रामतोरीया ….’ जोगेन्दर साइकल डोर्याउँदै चिच्याउन थाल्छ । एउटी आइमाईले झ्यालबाट कराएर सोधिन् —‘एई लौका किलोको कति ?’
‘लौ पैंतिसमा लिइहाल्नुस् !’ जोगेन्दरले झ्यालतिर दृष्टि फयाँक्दैै भन्यो ।
‘कहाँको पँतीस, तीसमा दे न !’
‘लौ लिनुहोस्, बोनी गराइहालूँँ’ उसले खुशी खुशीमा पँैतीसकोे लौका तीसमा बेचेर बोनी गर्यो । सुरूमा बोनी भएकाले जोगेन्दर मनमनै प्रसन्न भयो । फेरि अर्को गल्लीतिर छिरी उसले वरिपरिका मानिसहरूको ध्यान आकर्षण गर्ने गरी करायो, ‘लौ आयो लौका, भिण्डी, टमाटर, रामतोरीया …….’
‘एई भैया, भिण्डी के भावमा दिन्छौ ?’ एउटा वटुवाले सोधे ।
‘किलोको पच्चीस हजुर …. ।’
‘पच्चीस रे ….. पन्ध्रमा दिन्छस् ?’
‘पन्ध्रमा त मिल्दैन, बीसमा लिइहाल्नुस् ।’
उनी केही नबोली अघि लागे ।
ऊ फेरि साइकल डोर्याउँदै धोक्रो सुक्ने गरी करायो, ‘लौ आयो भिण्डी, लौका, टमाटर रामतोरीया …..।’
‘टमाटरका भाव क्या है ?’ एक हिन्दीभाषीले ध्यान आकर्षण गर्यो ।
‘किलोके बीस …. ।’
‘साला ठगता है ? पन्ध्र के भावमे देगा ?’
‘ना हजुर, पन्ध्र मे तोे हमी खरीदा है ।’
‘जाओ जाओ, अपना रास्ता नापो’ उसले हर्कार्दै भन्यो । जोगेन्दरलाई झनक्क रिस उठ्यो । ‘भाव मिले लिनू, नमिले नलिनू, किन उच्च स्वरमा हकार्नेे …. । मान्छेको पनि कस्तो हेपाहा स्वभाव … ! गरिव भयो भन्दैमा हपार्न पर्छ र ….?’
ऊ फेरि कराउँदै साइकल डोर्याउँदै अघि बढ्छ । उसको ध्यान अब टाढाको भीडमा गई अड्छ । केको भीड होला ? कहीँ जुलुसको भीड त हैन ? ‘एई मधिसे …. आँखा छैन ? झण्डै मोटरसाइकल ठोक्किएको … । मैले बे्रक नहालेको भए विष्णुमतिमा ठाडो खुट्टा हालिसक्थिस् ।’ मोटरसाइकल चढेको युवकले झण्डै नपिटेको जोगेन्दरलाई ।
‘विष्णुमतिमा ठाडो खुट्टा …. ?’ जोगेन्दरले उसको भनाइ बुझ्दैन ।
‘विष्णुमतिमा त आफ्ना डेरा छ ।’ उसले भनेको सुन्नमा युवकलाई कहाँ फुर्सद छ र उसले मोटरसाइकल विपरीत दिशातर्फ हुइँक्याउँछ । जोगेन्दरले साइकललाई फुटपाथतिर अड्याएर बिँडी सल्काउँछ । उसलाई जेको भय थियो, त्यही घटित हुन्छ ।
‘इन्कलाब, जिन्दावाद … हाम्रो देश हाम्रो भाषा प्राणभन्दा प्यारो छ …’ गगनभेदी नाराले वातावरणलाई घन्काइदियो ।
त्यसपछि दुईजनाले एउटा पुतलालाई सडकको बीचमा तेस्र्याएर जलाइदियो । भीडले जोडसित ताली बजायो । पुतला हुरहुर्ती जल्न थाल्यो । ठूलो हो–हल्ला मच्चियो । पुतलालाई जलाएर भीड नाराबाजी गर्दै अघि बढ्यो ।
जोगेन्दर केही बुझ्दैन । जुलुस किन आएको, केको लागि आएको ? कसको पुतला जलाएको ? किन जलाएको ? काठमाडौंमा दिनहँुजस्तो बन्द, चक्काजाम, जुलुसमा निक्लिरहन्छ । त्यसको उसलाई कहिल्यै सरोकार भएन । सरोकार राखे पनि के साध्य र … ! उसलाई सरोकार छ त केवल जीविकोपार्जन कसरी गर्ने भन्ने मात्र ।
ऊ जुलुस देख्यो कि त भयभित हुने कारण अर्कै छ । एकपल्ट ऊ आफ्नो तरकारी लादिएकोे साइकल सडकमाझ डोर्याउँदै थियो । जुलुसले अचानक चारैतिरबाट उसलाई घेरेर उसको टोकरीको तरकारी सबै सडकमा हुत्याइदिएको थियो । आफ्नो दिनभरिको कमाई गर्ने सामानहरूको विजोग भएकोमा ऊ हुनसम्म दु:खित भएको थियो । त्यस दिनको घाटा कसले बेहोरिदियोे र ? सडकभरि छरिएका तरकारीमाथि सवारी साधनहरू दौडेका उसले नि:शब्द हेरिरहनु परेको थियो । बाटामा कहिले कुन घटना घटित हुन्छ, भन्नै सकिँदैन । भीड छाँटिएपछि उसले साइकललाई बिस्तारै नजिकैकोे गल्लीभित्र छिरायो ।
‘एई रामतोरीया ?’ हिँड्दै गरेकी अधबैसे ग्राहकले उसलाई बोलाइन् ।
‘आफूूलाई बोलाएको हो वा अरू कसैलाई’ आइमाईले उसलाई हेरि रामतोरीयाको भाउ सोध्छे । आइमाईले रामतोरीयाको भाउ सोधेपछि आपूmलाई तरकारीको नामले बोलाएकोमा ऊ विस्मित हँुदै भन्छ – ‘रामतोरीयाको भाउ बीस रूपैयाँ किलो हो ।’
‘बजिया, बीस किन पच्चीस ले न !’
‘किन लिने पच्चीस ? बीसको भावमा दिया छु । हजुर पनि कस्तो ठट्टा गरिलिनु हुन्छ ?’ जोगेन्दरले ङिच्च दाँत देखाउदै भन्छ ।
‘अँ कहीँ नपाएर तँ हाँडीघोप्टेसित ठट्टा गर्नुपर्यो हैन मलाई ?’ रिसले आँखा ठूला पार्दै तिनी फतफताउन थाली ।
‘तब किन बढी दाम भन्नुभयो त ?’ जोगेन्दर नम्र हुँदै आपूmलाई सम्हालेर भन्छ ।
‘जा जा, तेरो रामतोरीया किन्नु पर्या छैन मलाई । मोरो मधिसे, मुख हेर्दै जिउँदो मसानबाट उठेर आएजस्तो …. ।’ आइमाई फनफनिएर विपरीत दिशातिर लाग्छे ।
‘कस्तो कस्तो ग्राहक फेला पर्छ ।’ जोगेन्दरको अनुहार रिस र अपमानले तनक्क तन्किन्छ ।
मान्छेहरूमा विवेक र धर्म अब रहेन । मान्छेले मान्छेलाई मान्छेजस्तो व्यवहार किन गर्दैनन् ? भन्न पायो भन्दैमा जे पनि भन्ने ? शब्द अपशब्दको कुनै ख्यालै नराख्ने ? जोगेन्दरको चित्त हुनसम्म दुख्छ । लोकतन्त्र आयो भन्दैमा जथाभावी शब्दको प्रहार गर्न पाइन्छ र …। उसको सानो बुद्घिले सोच्छ, के लोकतन्त्र भनेको छाडातन्त्र हो ? लोकतन्त्र आएपछि सबै कुरा राम्रो हुन्छ, व्यवस्थित हुन्छ भनेको त केही कुरा मिलिराखेको छैन । बन्द, चक्काजाम, नारा जुलुस र सबैै कुराको भाउले आकाश छोइरहेका छन् । ऊ अशान्त र अस्थिर हुन्छ । ग्राहकहरूको शब्द प्रहारले ऊ हुनसम्म मर्माहत हुन्छ र उसको चित्त हुनसम्म दुख्छ । घरघरमा, ढोकाढोकामा ताजा तरकारी पुर्याएर उसले आफ्नो मात्रै कमाई गरेको छ र ? यही घरघर तरकारी उपलब्ध गराएर बजार गई तरकारी किन्ने झन्झटबाट पनि जोगाएको छ नि … ! के यो सेवा होइन र … ? मान्छे कति विवेकहीन र स्वार्थी हँुदै गइरहेको … ? अरूलाई त मान्छे नै गन्दैनन् । पापी … अधर्मी … ! उसले मान्छेको जातलाई नै सराप्छ ।
ऊ बिहानैदेखि भोकभोकै हिँडेको हिँड्यै छ । खुट्टाहरू फत्तक गलेपछि उसले आपूm भोकाएको चाल पाउँछ । सडकछेउमै पसल थापेर रोटी र तरकारी बेचिरहेकी तराईमूलकी युवतीछेउ साइकल अड्याएर त्यहाँ राखिएको बेन्चमा बसी रोटी–तरकारी, हरियो खुर्सानी र काँचो प्याज निलेर उसले आफ्नो भोक मेट्छ । टोकरीभरिका तरकारी देखी दिक्क हुन्छ, ‘कहिले बिक्ने हो यो तरकारी ?’ ऊ फेरि साइकल डोर्याउँदै कालीमाटीचोक हँुदै बल्खुतिर हानिन्छ । दिनभरि चिच्याउँदै चप्पल घिसार्दै ऊ गल्ली गल्ली घुम्दै तरकारी बेची साँझपख लखतरान परी विष्णुमतिछेऊ अवस्थित आफ्नो डेरामा फर्किन्छ । साइकललाई एकछेऊ भित्तामा अड्याएर ऊ बिछ्यौनामा गई थुचुक्क बस्छ । खल्तीबाट बिँडी झिकी सल्काएर ऊ सोचमग्न भइरहन्छ । यतिखेर उसलाई आफ्नो गाउँको गोरेटो, पिपलेचौतारा, बगैंचाको आँप र लिच्चीको बोेट, कटहर र केराका घारीका साथसाथै साँझ र बिहानीको सौन्र्दयको झझल्को आई उसको मनलाई भित्रभित्रै निचोरेर उसको आँखालाई रसाइदिन्छ । उसले मनमनै सोच्छ, ‘अब आफ्नो घर फर्कनुपर्छ ।’
केही बेरपछि उसको साथी रामभरोसेको कोठामा प्रवेश हुन्छ । उसलाई टोलाएर सोचमग्न देखी रामभरोसेले सोध्छ, ‘एई, के भयो तिमीलाई ?’
केही दिनयता उसमा अचानक प्रादुर्भाव बिषमताहरूले उसका समीपका साथीलाई आश्चर्यजस्तो हुनु स्वाभाविकै हो ।
‘हम कल घर चलियान ।’ जोगेन्दरले आफ्नो निर्णय सुनाउँछ । यसो भन्दा उसको स्वरमा खिन्नता घोलिएको थियो । ‘अपने घर जाके कौन काम करेन ?’ रामभरोसेले सोध्यो ।
‘जे मिली वही काम करेन’ जोगेन्दरले निर्धक्क भन्यो । रातिको खाना खाएपछि ऊ नसुती झोक्राइरह्यो । त्यतिका वर्षपछि उसले आपूmलाई परदेशीको पीडामा चुर्लम्म डुबेको पायो । काठमाडौँंको महानगरीय हरेक समस्याहरूमाथि आपूm पनि एक समस्या भएर थपिएको उसले अनुभूति गरिरह्यो । उसका जीवनका सपना, आकाङ्क्षाहरू सब यहाँ आएर मरिसके । केवल एक छाक खाना र एकसरो लाउनको लागि दिनभर दौडधुप गरेर मात्रै उसले आफ्नो पच्चीस वसन्त पार गरिसक्यो । ऊ मनमनै विरक्तियो । उसलाई कहिले उडेर आफ्नो घर नौतनवाँ पुगूँजस्तो भयो । उसले धुलोमाटोमा लडीबुडी खेलेको आँगन र गाउँका ती गोरेटोहरूमा टेक्न ऊ लालायित भयो । घर फर्किनु भनेको फेरि अभावग्रस्त हुनु हो । ऊमाथि निर्भर उसको परिवारको छाक खोस्नु हो । उसका गृहप्रस्थान उसको परिवारको लागि स्वीकार्य होला र ! उसको बूढीको करले त ऊ काठमाडौँंमा धन्दा गरी बस्न बाध्य भएको होइन र ? परदेश गई लापत्ता भएको आफ्ना छोराका ती लालाबालालाई हुर्काउने जिम्मा आफ्नै काँधमा आएपछि त ऊ काठमाडौँं भित्रिएको हो नि … । नत्र वृद्ध अवस्थातिर ढल्किसकेको शरीर लिएर रातदिन काठमाडौँैंको गल्ली गल्लीमा रन्थनिनुु के आवश्यक थियो र … । एकातिर परिवारको सामीप्यकोे आकर्षणले उसको मनलाई आकर्षित गरिरहेको थियो भने अर्कोतिर घर फर्केपछि भोग्नुपर्ने समस्याको विकर्षणले उसको मन भतभती पोलिरहेको थियो । यिनै आकर्षण र विकर्षणको द्वन्दमा परेर उसले सिङ्गै रात सुस्केरामा काट्यो ।
भोलिपल्ट झिसमिसेमा जोगेन्दर उठ्यो र विष्णुमतिको किनारामा गई सदाझैं नित्यकर्ममा निवृत्त भयो । त्यसपछि कुनामा ठड्याइरहेको दस वर्षदेखिको घिच्याउँदै आएको थोत्रो साइकललाई आँखाले सुमसुम्याएर मस्तसित निदाइरहेको रामभरोसेलाई मायालु दृष्टि फ्याँकी ढोका ढप्काएर बाहिरियो ।
ऊ हतारिएर बस छुट्लाझैं गरी कलंकीस्थित बसस्टपतिर दौडियो । बसस्टप पुग्दा बसले हर्न बजाएर यात्रुलाई हिँड्ने सङ्केत दिइरहेको थियो । आत्तिएर जसै भीडलाई चिर्दै हतारहतार टिकट लिन टिकटघरतिर हुतिँदै थियो उसको गाउँको छिमेकी रामविलाससित ऊ ठोक्किन पुग्यो । रामविलासलाई देख्नेबित्तिकै ऊ सुखद् आश्चर्यमा चुर्लुम्म डुब्यो । रामविलासलाई अङ्कमाल गरी घर र गाउँको हालखबर सोध्यो । घरको हालखबर बेसै भएकोले मन उज्यालो भयो । तर गाउँमा भोकमरी र रोगव्याधी व्याप्त भएको समाचार सुनी उसको मनमा आँधीबेरी चल्यो । ऊ मनमनै झस्कियो र झल्याँस्स भएझैँं भयो । उसको मनमा द्वन्द्वको आँधी मडारियो । घर फर्कने कि नफर्कने द्विविधामा केही बेर टोलायो जोगेन्दर !
बिनासिति भएको धन्दा छोडेर ऊ गाउँ के खान फर्किन लागेको ? उसले आपूmसित आपैmले प्रश्न गर्यो । उसलाई राम्ररी थाहा छ गाउँमा केही मजदूरी पाइँदैन । त्यही खेतीका बेलामा मात्र त हो नि … अरू बेलाचाहिँं ठण्डाराम … । त्यसैले त के युवा, के बूढा, खेतीको काम सकेपछि कामको खोजीमा यत्रतत्र भौतारिन्छन् ।
रामविलासले आफू गाउँ फर्किन लागेकोले केही समाचार छ कि भनेर सोध्दा ऊ झल्यास्स भई रामविलासतिर ट्वाल्ल हेर्न थाल्यो । उसले हतपत गोजीबाट दुई हजार रूपैयाँ रामविलासको हातमा राखिदिँदै ‘घरमा दिनू र आपूm काठमाडौँमा सुविस्ताका साथ बसिरहेको समाचार सुनाइदिनू’ भनी आग्रह गर्यो । आपूm छठ पर्वमा घरमा लत्ता कपडाकासहित आउने कुरा पनि सुनाइदिनू भन्दै ऊसित बिदाइको हात मिलायो । बसले हर्न दिई हिँड्ने सूचना दिनासाथ रामविलास कुद्दै बसभित्र पस्यो । जोेगेन्दरले हिँड्न लागेको बसलाई टक्टकी बाँधी हेरिरह्यो । उसका आँखा अनायास रसाएर आयो । आफ्ना परिवार र लालाबालालाई आँखाभरि सम्झेर बसलाई आँखाले देखुञ्जेल हेरिरह्यो । उसलाई यस्तो लाग्यो मानौं ऊ पनि बसभित्र यात्रा गरिरहेको छ । मन बससित दौडे पनि उसको शरीरचाहिँं काठमाडाँैमै अडकिएझैँ ऊ नि:शब्द धेरै बेर बसस्टपमा उभिइरह्यो ।
आफ्नो डेरातर्फ फर्कदै उसले सोच्न थाल्यो । जीवन आफ्नो वशमा कहाँ चल्छ र … । जीवन भनेको बाँच्ने उपकरण मात्र त रहेछ नि … ! जहाँ भए पनि नमरूञ्जेल एक छाक टार्न परिश्रम गर्र्न, दौडधूप गर्र्न त हो नि … ! परदेशमा किन नहोस् काठमाडौँंमा मजदूरी गरेर आफ्नो र परिवारको छाक त टारिरहेको छ नि उसले पनि । त्यहाँ आफ्नो देशको र यहाँको बतास, हावा, पानी, सूर्य आकाश साँझ–बिहान एउटै होइन र …. ? त्यसैले जहाँसुकै जुनसुकै ठाउँमा बसेर जीवनयापन गर्दा पनि के फरक पर्छ र … । परिवारको माया त्यही रूपैयाँमा त अड्केको हँुदो रहेछ … । मेरो कमाई भएर नै मेरो घरमा इज्जत छ । जुन दिन घरमा बिना कमाई थन्वूँmला, त्यस दिन स्वास्नीलगायत परिवारका अन्य सदस्य र आफन्त पराई हुनेछन् । उसले जीवनको वास्तविकता र व्यवहारलाई बल्ल बुझ्यो । सोच्दासोच्दै ऊ विष्णुमतिको पुलछेउ आइपुगेछ । ‘ओ जोगेन्दर हालचाल सब ठीक छ ?’ मर्निङवाक गर्दै गरेको घरपटीले उसको हालखबर सोध्यो । उसले केही बोलेन, केवल टाउको हल्लायो । उसले मनमनै भन्यो— ‘यहाँ उसको हालखबर सोध्ने घरपटीजस्ता केही शुभचिन्तक र आपूmहरूजस्तै मजदूरी गरिरहेका हितैषीहरू पनि त छन् नि … ! ऊ मनमनै वmेही आश्वस्त भयो । आपूmले जाँदा ढप्काएको ढोका खोलेर ऊ लुसुक्कभित्र पस्यो । रामभरोसे शून्य दृष्टिले ढोकातिर बिछ्यौनामा दु:खित मुद्रामा टुक्रुक्क बसेर बिँडी तानिरहेको थियो ।
जोगेन्दरलाई देख्नासाथ प्रफुल्ल भएर ऊ जुरूक्क उठ्यो र ऊतिर स्वागतको हात बढाउँदै भन्यो –‘अपनी फिर लौट आइनी ?’
जोगेन्दरले सुस्तरी भन्यो —‘हम लौट आइनी ।’ त्यसपछि केही नबोली थोत्रो साइकल डोर्याउँदै ऊ बाहिरियो । उसलाई रामभरोसेले पछ्यायो । दुवै कालामाटी थोक बजारतिर हतारिँदै हानिए । जोगेन्दर सदाझैँैं दुईवटा टोकरीभरि मौसमअनुसारको तरकारी भरी कालीमाटी चोक हँुदै कलंकीतिर लाग्यो । त्यसरी दस वर्षदेखि गर्दै आएको धन्दाको सुरूआत गर्दै उसले साइकललाई फुर्तिसाथ घिच्याउँदै चिच्यायो –
‘लौ आयो टमाटर, लौका, काउली, रामतोरीया … ।
