धर्म

पछिल्ला दिनहरूमा सर्वधर्म परिषद्को स्थापना भइरहेको छ एवं विश्व धर्म सम्मेलन भइरहेको छ । यस शुभकामनाको काममा विशेष प्रेरक तत्व भएर मुनि सुशीलकुमार आदि शिखरका महापुरुषहरू शिरदेखि पाउसम्मका शक्ति लगाएर पसिना बगाइरहेका छन् र संसारमा शान्तिस्थापनाको जिम्मेवारी पनि आफ्नै काँधमा लिइरहेका छन् । यो राम्रो र हर्षको कुरा हो, यसमा कुनै मतभेद र सन्देह छैन । तर यति हुँदाहुँदै पनि यतिले मात्रै विश्वबाट युद्ध हट्नेछ, तनाव हट्नेछ र शान्ति छाउनेछ भन्ने आशा गर्नु आफ्नो छायालाई साथी सम्झनुजस्तै हो । यस्तो आशा मृगतृष्णामात्र हो । विश्वधर्म सम्मेलनबाट त मानवमनमा धार्मिक सहिष्णुता एवं एकताको जन्म हुनेछ र यसबाट संसारमा साम्प्रदायिक भावना हट्नेछ भन्ने भनाइ छ । के साम्प्रदायिक भावना ‘म–तँ’ हट्नालेमात्र सुखशान्तिले वरमाला पहिराउनेछन् ? के धर्म र सम्प्रदाय मात्र सबै हो ? के धर्म र सम्प्रदायमा सामञ्जस्य स्थापित भएर मात्रै संसारको सङ्कट मेटिनेछ ? कदापि होइन । यो त धेरै कारणहरूमध्ये एउटा मात्र हो, यो नै सम्पूर्ण कारण हुँदै होइन ।

म मान्दछु — धार्मिक वैमनस्य साम्प्रदायिक मतभेद, वादविवाद र वितण्डावाद पनि अशान्तिका कारण हुन् किनभने यिनीहरूबाट काटमार पनि हुन्छ । यस्तो भएको छ, भइरहेको छ, र हुनेछ पनि । असलमा संसारका सबै धर्मको एउटै अभिप्राय छ, त्यो हो—कल्याणकारी भावना, सबैलाई आफ्नै समान सम्झेर सम्मान गर्नु र यथासम्भव अरूहरूनिम्ति आफ्नो तर्फबाट योगदान दिनु तर यति हुँदाहुँदै पनि समान उद्देश्य भएर पनि धर्मलाई लिएर संसारमा प्रशस्त झगडा, गोलमाल र हातपात भइरहन्छ । धर्मलाई लिएर सम्प्रदायको नाममा बारम्बार रगतको नदी बग्दछ । त्यसैले धार्मिक सहिष्णुता, साम्प्रदायिक सौमनस्यको स्थापना र साम्प्रदायिक तनाव एवं असल–खराब हटाउनका लागि यस्ता विश्वधर्म सम्मेलन र सर्वधर्म परिषद्को अत्यन्त आवश्यकता छ । यस दृष्टिले हामीले यी कार्यहरूको स्वागत गर्दुपर्दछ र यी सराहनीय पनि छन् ।

तर धर्मबाट संसारको उन्नति तथा प्रगति हुनेछ, धार्मिक सहिष्णुता, सौमनस्य र सहअस्तित्वबाट नै संसारमा शान्तिको स्थापना हुन सक्छ; यस्तो भन्नु बिडम्बनामात्र हो । धर्मका अगुवा अधिकारी र ठेकेदारहरूको यो कुरा तिनीहरूको कुरैमात्र हो । हुनत धर्मको उद्देश्य, परिभाषा र मनसाय मङ्गलशान्ति हो र यी सम्पूर्ण राम्रा गुण एवं तŒव हुन्, फेरि पनि यी सबै हुनदिनुमा र यिनको क्रियान्वयनमा धर्म निष्क्रिय र पङ्गु छ किनभने धर्ममा दया र करुणाको वाञ्छनीयता र आवश्यकता बढी छ । बस, दया र करुणाको वाञ्छनीयता र आवश्यकता नै मान्छेलाई दैत्य बनाउने उत्पे्ररणा र आकर्षण हो । दया र करुणाद्वारा संयोगवश तिनको व्यवहार गर्ने व्यक्ति देवता भई नै हाल्थ्यो भने पनि त्यसको वंश अन्तत: उनकै मिलिभगतबाट दैत्य बनेरै छाड्नेछ किनभने त्यो दया र करुणाको वाञ्छनीयता र आवश्यकता सुस्तसुस्त शासनसूत्र बन्नेछ । तब दया र करुणा गर्नेचैँ शासक वा मालिक हुनेछ र जसलाई दया र करुणा आवश्यक छ त्योचैँ शासित वा दास अथवा मजदुर बन्नेछ । अर्थात् दया र करुणाको दाताचाहिँ नचाहेरै पनि तिनकै आडमा आकाशमा चढ्नेछ । थाहै नपाई र अनुमानै नगरी उनीहरू बिस्तारैबिस्तारै अनुनय, विनय र खुसामदको भोको बन्नेछन् र त्यसको उपभोक्ता अर्थात् जसलाई दया र करुणाको आवश्यकता छ, तिनीहरू दया र करुणाका वितरकहरूको गोडा मल्न थाल्नेछन् । यही दया र दयनीयता नै कालान्तरमा आज अशान्ति, युद्ध र अधिकांशत: हिंसा इत्यादि बनेर हामीसित रहिरहेका छन् । यही दयाबाट नै आज दुनियाँमा दानवताको सृष्टि भइरहेछ । प्रजा राजाको दया चाहन्छ, स्त्रीलाई पुरुषको प्रेम नभएर दयाको आवश्यकता हुन्छ; भिखारी दाताको करुणाको आशामा नै बाँचिरहन चाहन्छ; फेरि कोही कसैलाई खास दया र करुणा गर्छ, गर्न चाहन्छ । तर दया र करुणा पाएर तथा दया करुणामा रहेर को तृप्त भएको छ र कसको उद्धार भएको छ ? के एउटा दधीचि, एउटा हरिश्चन्द्र, एउटा बलि, एक शिवि यस्तै एकदुई अरू दाता, दयालु र दानवी हुनुमात्र यति ठूलो संसारका लागि पर्याप्त छ ? के एउटा सुदामा यस्तै र यति नै विशाल विश्वको दयनीय वा दयाको पात्र हो ? यति ठूलो संसारमा घुमेर पत्ता लगाउने कुनै आवश्यकता छैन; आफ्नै देश, प्रदेश, प्रान्त, नगर, गाउँ, टोल, छिमेक र परिचित व्यक्तिहरूबाटै कति दयनीय छन् र कति दयावान् छन् भन्ने कुरा पत्ता लगाउन सकिन्छ । कतिलाई दयाको आवश्यकता छ र दया एवं करुणाको हैसियत वाला भएर दया गर्नेहरू कति छन् तथा दयाकरुणाको आडमा मान्छे के बन्दछ ? तपाईं के देख्नुहुन्छ भने जसमा दयाको आधिपत्य छ त्यो दैत्यको रङ्गमा रङ्गिँदै जानेछ र जसलाई दयाको आवश्यकता छ त्यो दयनीयताको खाल्टोमा खस्दै जानेछ एवं त्यसको वंश त्यसै दयनीयताको खाल्टाको नागरिक हुँदै जानेछ । वस्तुत: आज संसार यस्तै दयनीय नागरिकहरूले भरिँदै छ र दया गर्नेचाहिँ महँगो हुँदै गएको छ । तपाईं के पनि देख्नुहुन्छ भने समाजमा वा जुन घरपरिवारमा दया र करुणाको आवश्यकता छैन, जो दयाबाट टाढा छन्, दयामा कुनै आश्रित छैनन्; त्यस समाज र घरपरिवारको हरेक मान्छे, प्रत्येक व्यक्ति मानवताको साक्षी छ तथा सुखी, सुन्दर, शान्त र विशाल छ ।

म मान्दछु, धर्मको व्यञ्जना र व्यापकता धेरै मानिन्छ, त्यसको विस्तार र निश्चिन्तताको सीमा छैन, त्यसका रूप र अस्तित्व अविलम्बित छन्, त्यसको परिभाषाको कुनै सीमा छैन र सबै राम्रा कामहरू त्यसको घेरामा आउँछन् तर म के भन्न चाहन्छु वा मेरो भनाइ के छ भने यी सबैका लागि सम्पूर्ण राम्रा काम र भावनाका लागि ‘धर्म’ शब्दको प्रयोग गर्ने कुनै आवश्यकता छैन । धर्मको अर्थ ‘राम्रो’ पनि हो भने त्यस ‘राम्रो’ वा राम्रोपनलाई धर्म नै किन भन्नुपर्दछ ? यस्ता कतिकति ‘राम्राकुरा’ लाई त सौजन्य, सद्भावना, भद्रता, मानवता इत्यादि यस्तै योग्य वा उचित अनेक शब्द प्रयोग गर्न सक्छौँ । कुनै लडेको मान्छेलाई उठाउनु मानवता हो, हराएको कुनै कुरा मिल्यो भने दिनु वा खोजिदिनु सौजन्य हो, कसैका बारेमा पनि नराम्रो नसोच्नु र भलाइमा आनन्दित हुनु सद्भावना हो । फेरि पनि सबै राम्रा कामहरूलाई नै व्यापक रूपमा ‘धर्म’ र समस्त खराब कामहरूलाई ‘पाप’ भन्ने हो भने त्यति आपत्ति पनि छैन । तर धर्म र पाप भन्ने भनाइमा फेरि पनि सम्प्रदायको केही न केही गन्ध आई नै हाल्दछ, मान्छेको एउटा भिन्नपनको झलक देखिई नै हाल्दछ र छेउ लागेर चल्ने प्रवृत्ति अथवा आँखामा पट्टी बाँध्नमा मज्जा आउने बानी परी नै हाल्छ ।

धर्म र संसारलाई बनाउन सक्दैन
धर्मलाई म सहसा खराब र अवाञ्छनीय भन्न सक्दिनँ । ‘पाप’भन्दा त ‘धर्म’ अवश्य नै राम्रो कुरा हो । ‘पाप’ले मानिसलाई सहजै रुवाउँछ, दु:ख पुर्‍याउँछ, तर धर्मले कसैलाई दु:ख दिन्न, यसबाट मान्छेमा सुखको नै अनुभव हुन लाग्दछ । त्यसैले यो प्राय: सबैलाई प्यारो र मीठो लाग्दछ । फेरि पनि मलाई के विश्वास छ भने धर्मले संसारलाई बनाउन सक्दैन, अगाडि बढाउन सक्दैन र तन्दुरुस्त पार्न सक्दैन किनभने धर्ममा उत्पादनशक्ति छैन; यसको शक्ति विवरणसम्म मात्रै सीमित छ । त्यसैले संसारलाई सन्तुलनको स्थितिमा राख्न पनि यो समर्थ हुनेछैन । यो मात्र आँसु पुछ्ने र पीडा मेटाउने भावनाकेन्द्री दबाई मात्र रहन जान्छ । आँखामा आँसु आउन नदिनुमा, आँसु हुन पनि नदिनुमा र बिमारी हुनै नदिएर मानिसहरूलाई स्वस्थ राख्नमा यो असमर्थमात्र छैन, असचेत पनि छ ।

मेरो विचारमा धर्मको सृष्टि नै मूलत: दया, करुणा र सहानुभूतिका लागि हो र दया, करुणा, सहानुभूति सबै शोषण, उत्पीडन र दरिद्रताकै स्वीकृति हुन् । दयाको आवश्यकता नै नभए धर्मको आवश्यकता पनि हुँदैनथ्यो किनभने दया दीनहीनको दबाई हो । त्यसैले भन्ने गरिन्छ— धर्मले अप्रत्यक्ष रूपमा दीनहीनलाई स्वीकार गर्छ । धर्मले भलै हीनता र दीनस्थितिलाई स्वीकार नगर्दो होला तर के कुरा पक्कै हो भने यसले दीनता, हीनता र शोषणउत्पीडनहरूसँग सङ्घर्ष गर्न सक्दैन, मात्र पीडितहरूप्रति सहानुभूतिशील भएर रहन्छ । अतएव यसले तिनीहरूको समस्या समाधान गर्न कहिल्यै सक्नेछैन । वास्तवमा धर्मले पीडकप्रति कहिल्यै रोष प्रकट गर्दैन, न पीडनलाई नै जन्म नदिन सङ्घर्ष गर्नेबारे सोच्छ । यो त पीडामाथि सहानुभूति गर्दै खालि मलमपट्टी लगाउँदै घुम्छ । धर्म खालि कर्तव्यपालक छ । कर्तव्यपालन गर्नु नै यसको आदर्श हो । नपिट्नु र नपिटाउनुमा यो त्यति समर्थ छैन । पिटिएको खण्डमा यसले धेरै सेवा गर्न सक्छ । त्यसैले धर्मलाई के भन्न सकिन्छ भने यो ‘सुरक्षासङ्घ’ वा ‘प्र्रबन्धपरिषद्’ जस्तो केही होइन बरु ‘रेडक्रस सोसाइटी’ वा ‘परोपकारसंस्था’ मात्र हो । के हामी रेडक्रस सोसाइटी वा परोपकारसंस्थाको निन्दा गर्न सक्छौँ ? त्यस्तै, हामी के रेडक्रस सोसाइटीबाट युद्ध र यस्तै अरू कुनै अनिष्ट नहुने कुराको आशा गर्न सक्छौँ ? के परोपकारसंस्थाबाट कुनै पनि अनाथ, विधवा तथा दरिद्र नहुने आकाङ्क्षा राख्न सकिन्छ ? कहिल्यै सकिन्न । यी त त्यस्ता घटना भइसकेपछि सहायताका निम्ति आउने संस्था वा कुरामात्र हुन् ।

धर्मको स्थिति पनि यही हो । यस्तै परिस्थितिमा धर्मको पूजा हुन्छ र पूज्यका निम्ति आदरणीय पनि छ ।

म धर्मलाई खराब भन्न सक्दिनँ र यसलाई धिक्कार्ने काम गरिरहेको पनि छैनँ । धर्मले हामीलाई पाप गर्न दिँदैन, यसले हामीलाई पापबाट बचाउँछ, बचाउने प्रयास गर्छ, त्यसैले धर्म राम्रो छ । तर पाप हुनै नदिनुमा यो सक्षम छैन अर्थात् कंश आदिको जन्म भइरहने थिएन, न चोरी, डकैती, लूट आदि नीच र जघन्य कर्म गर्न नै कसैले मन पराउँथ्यो । धर्ममा पाप हुन नदिने क्षमता नभएका कारणले त्यसबाट सुरक्षित हुन, त्यसको सङ्गतिमा नजान र त्यसका साथ सङ्घर्ष वा सामना गरिरहनमा मान्छेको जीवन र सुखको संयोग बित्छन् र निस्कन्छन् । त्यसैले धर्म मन हो । माक्र्स होइन, महर्षि रमण त हुन् तर महात्मा गान्धी होइनन् । यस्तो पनि भन्न सकिन्छ— धर्म युधिष्ठिर–दधीची हो तर कृष्ण होइन । अझ स्पष्टताका लागि यस्तो भनियो भने पनि फरक पर्दैन— धर्म एक राम्रो सल्लाहकार हो तर पिता होइन, यो संरक्षक हो तर पालक वा व्यवस्थापक होइन र खतराको घण्टी हो, निर्माणको यन्त्र होइन ।
धर्म एकतामा फाटो हो (एकतामा दरार हो)
यति हुनुको कारण धर्ममा केही नहुँदानहुँदै पनि त्यो राम्रो छ, राम्रोमा गनिन्छ र संसारमा यसको स्वागत हुन्छ, आदर हुन्छ । तर यतिमात्र सर्वश्रेष्ठता होइन, यही मानेर शान्ति र कल्याण कहिल्यै हुन सक्दैन । यद्यपि कुनै पनि धर्मको उद्देश्य खराब हुन्न, सबै धर्म, दुनियाँका तमाम धर्महरू राम्रै उद्देश्य राख्छन् । कुनै पनि धर्म शान्ति र अहिंसा, करुणा एवं मानवतादेखि टाढा छैनन् । वास्तवमा व्यापक रूपमा धर्मको स्वरूप एउटै भएर पनि, उद्देश्य एउटै भएर पनि आश्चर्यको कुरा के छ भने विभिन्न धर्मावलम्बीहरूमा सौमनस्य छैन, एकअर्काप्रति सद्भावना छैन । आज मानवसंसारमा विशेषत: भारतवर्षमा धर्म नै एकतामा दरार साबित भइरहेको छ । धर्मबाट मानिसमानिसको सम्बन्धविच्छेद मात्र होइन, यसको नामबाट धेरै रक्तपात पनि भइसकेको छ । धर्म र सम्प्रदायको नाममा जति रक्तपात भएको छ त्यति अरू कुनैबाट भएको छैन । यो कुरा भारतका लागि मात्र नभएर सारा संसारकै लागि हो भनियो भने पनि कुनै अत्युक्ति हुनेछैन । ‘तिमी को हौ ?’ ‘तिम्रो धर्म कुन हो ?’ यस्ता प्रश्नका उत्तरबाट नै नजिकका व्यक्तिहरू टाढिन्छन्, नजिक हुँदाहुँदै पनि दूरीको र साथमा रहँदारहँदै पनि अलगअलग भएको अनुभव गर्छन् । मित्रताको भावनामा हाँसिरहेका दुई व्यक्ति तुरुन्तै सतर्क भएर एकअर्काप्रति दुस्मनीको भावनामा पुग्छन् । धर्मको भिन्नताले पराईको मूर्ति नै आएर खडा हुन्छ । यतिमात्र होइन, बाहिरदेखि वा भित्रदेखि नाक खुम्च्याउन थाल्छन् ।

अचम्मको कुरा के भने धर्मको अभिप्राय राम्रो हुन्छ र त्यसमा विश्वन्धुत्वको भावना रहन्छ, शान्तिका लागि त यो एक प्रमुख कारण नै हो, फेरि पनि यसले व्यवहारमा मानिसहरूका बीचमा झगडाको कारण बनेर सौमनस्यको घाँटी थिचेको छ र वैमनस्य बढाइरहेको छ । यसलाई लिएर मान्छे नै मान्छेको शत्रु बनिरहेको छ र एकअर्काको घाँटी निमोठ्नसम्म पाउ बढाइरहेको छ ।

धर्म जीवनदायी किन होइन भने यसको उन्मुखता परलोकमा छ
यस्तो किन ? यस्तो त्यत्तिकै भएको होइन । यसको कारण छ । कुनै पनि कुरा या चीजबाट त्यत्तिकै गडबड हुने गर्दैन । गडबड त्यति वेलामात्रै हुन्छ जतिवेला त्यस कुरा वा चीजमा नै गडबड हुन्छ । त्यसको कारण छ । प्रथमत: धर्म नामको कुरा वा चीज नै झूठोछ, त्यसको आधार नै असत्य छ, यो कल्पना र मृगधारणामात्र हो । दोस्रो कुरा धर्ममा सत्य समाज र संसारप्रति उदासीनता छ र असत्य परलोक र काल्पनिक ईश्वरप्रति मोह र उत्सुकता छ । अर्थात् धर्ममा समाज र संसारप्रतिको झुकाव थोरै छ र कल्पनाजन्य ईश्वर एवं परलोकतर्फ उन्मुखता धेरै छ । यसको सक्रियता पनि अधिकतर ईश्वर र परलोकमा नै रहन्छ । त्यसैले समाज तथा संसारप्रति यसबाट चुहिँदै रहने कल्याणकारी भावना सामाजिक एवं सांसारिक क्षेत्रहरूमा अलिकति पनि स्थिर हुन पाउँदैन । वास्तविकता र वस्तुस्थितिबाट टाढा हुनाले गर्दा र त्यसको उन्मुखता र मोह भूmटो ईश्वर र परलोकप्रति हुनाले धर्ममा रहेको लोकहितको भावना पनि क्षीण भएको छ । के यसमा केही सशक्तता छ ? केही पनि छैन किनभने यसको लोककामना गौण हो, प्रधान त ईश्वर र परलोकवाद हो ।

धर्म र पापको स्मरणमात्रले नै आँखासामु स्वर्ग र नर्क खडा हुन्छन् । त्यसैले स्वर्गसुखको कामनामा मान्छेले धर्म गर्छ, धर्मको बाटो खोज्छ र धर्म पाउनका लागि यता र उता भौँतारिइरहन्छ । कोही दान गर्दछ, कोही तीर्थ घुम्दछ, कोही पूजाप्रार्थना गर्दछ, कोही यज्ञ र कोही सेवा वा यस्तै केही न केही काम गरिरहन्छ, बढीभन्दा बढी धर्मप्राप्तिका लागि । यी धर्म गर्नेहरू कुनै द्वैतवादी छन्, कुनै अद्वैतवादी, कुनै निर्गुणवादी छन्, कुनै सगुणवादी, कुनैले के मान्छन् कुनैले के, केही ठेगान छैन । यी धर्म मान्नेहरू धर्मको तात्पर्य राम्रो सम्झेर आफ्नोआफ्नो विचार, विश्वास र सिद्धान्तअनुसार चुपचाप चल्छन् भन्ने कुरा होइन, आफ्नो मुख र आफ्नो बखानका साथसाथ अरूका विचार, विश्वास र सिद्धान्तलाई सदैव खराब भनिरहन्छन् । तब खण्डनमण्डन आदि वितण्डावाद हुँदाहुँदै हाथापाई सुरु हुन्छ । त्यसैले भन्न सकिन्छ— धर्म राम्रो कुरा हुँदाहुँदै पनि धर्मको कुन कर्म र क्रिया उत्तम वा खास छ भन्ने निश्चित छैन । यी सबै गडबड र अनिश्चितताका कारण हुन् । परलोकवाद सरासर झूटो छ, काल्पनिक छ । परलोक असत्य भएकै कारण परलोकवादीहरूका विश्वास र धारणाहरू फरकफरक भएका हुन् । यद्यपि थोरै मात्रामा धर्मबाट पनि लोकहित पनि हुन सक्छ र हुन्छ पनि, फेरि पनि ध्रुवसत्य के हो भने धर्मको सोझो सम्बन्ध परलोकसित नै छ; यसका क्रियाकलापहरू परलोककै लागि हुन् । परलोककै लागि धर्म गर्ने गरिन्छ र मान्ने गरिन्छ । धर्मको सबैभन्दा ठूलो दुर्बलता नै यही हो । साँचो भन्ने हो भने धर्म यस लोकको विषय नै होइन, यो विशेष गरी परलोककै विषय हो । यसलाई परलोकको सुखकै लागि साधन मान्ने गरिन्छ ।

धर्मले धर्मात्मालाई जन्माउन सक्दैन
धर्मको अर्थ जस्तो लगाइन्छ त्यसलाई हेर्दा धर्म कुनै खराब चीज हो भन्ने देखिन्न, बरु राम्रै वस्तु मान्न सकिन्छ, तर धर्मको द्रष्टाको दृष्टिकोण अलौकिक भएर अधिकतर पारलौकिक र व्यक्तिगत भई सङ्कुचित हुनाले असल मानिस हुने नभई मात्र बन्नेहरूको हतियार भएको छ र अध्यात्म नभई खालि सम्प्रदाय रहन पुगेको छ । धर्म यद्यपि मान्छेलाई पवित्र बनाउने राम्रो कुरा हो तर यो वैज्ञानिक पटक्कै छैन । यस्तोमात्र भावना भावनात्मक साधन वा तत्वले कति मानिसलाई धर्मात्मा बनाउन सक्छ ? त्यसैले चाहेर पनि यो मान्छेहरूमा फैलिन र विकसित हुन सकेन । अन्तमा धर्म दु:खीहरूको दुहाईमात्र रहन गयो । धर्मको प्रभाव र आकर्षणले सायद कोही धर्मात्मा बन्न सक्छ तर यसले धर्मात्मा जन्माउन सक्दैन । अर्थात् धर्मले धर्मात्मा हुन्छ तर जन्मन्न । त्यसैले धर्मबाट पाप निर्मूल हुन सक्दैन । धर्मलाई मान्यता दिएर शिरमा चढाउने हो भने पाप पनि खुट्टा घिसार्दै रही नै रहनेछ । साँचो अर्थमा पापलाई संसारबाट उखेलेर फाल्नु छ भने परलोकको तिर्सना त्यागेर धर्मनिरपेक्षको सुव्यवस्था खोज्नुपर्नेछ । आफ्नो यस लोकको अवहेलना गरी परलोकमा सुख खोज्नुको सट्टा यसै जीवित लोकमा सुखको कामना गर्नुपर्नेछ अनिमात्र, हामीलाई आफ्नै जीवनमा सुख मिल्नुका साथै हामी भावी सन्तान र मानिसहरूसम्मको सुखमा सहभागी हुन सक्नेछौँ ।

साँच्चै भनूँ भने धर्मको सदुद्देश्यसित मेरो कुनै शत्रुता छैन तर यसको दुष्परिणामबाट मलाई धेरै दु:ख छ । त्यसैले धर्म राम्रो कुरा हुँदाहुँदै पनि खराब परिणामहरूका कारण यससित विद्रोह गर्नको विवशतामा म परिरहेको छु ।

हँ, धर्म राम्रो चीज हो भने भन्न सकिन्छ यो मान्छेका लागि एक शुभकामना मात्र हो, सक्रिय सहयोग वा प्रयास होइन । शुभकामनालाई नराम्रो भन्न को सक्छ ? तर शुभकामनामात्रले मान्छेको हालत–स्थिति राम्रो र बलियो भएर सुध्रन सक्दैन । त्यसका लागि सक्रियता अर्थात् ठोसपनाको सशक्त आवश्यकता छ । धर्म मानिसको वरदानका लागि बनेको हो तर परिणाम अभिशाप भइरहेको छ । धर्ममा यी सबै सम्भावना हुन्छन्— विश्वास अन्धो हुने, भावना असत्य र अज्ञातको खोजमा दगुर्ने, चिन्तन परलोकको र कामना स्वर्गको वा मुक्तिको अर्थात् आफ्नै उद्धारको मात्र गर्ने । धर्मको अध्ययन र अनुसन्धानमा मैले के पाएँ भने धर्म मान्छेका लागि विकास र सभ्यतामा वरदान बनेर सिर्जिएको थियो तर आज मान्छेको प्रगतिमा अभिशाप भएर रहेको छ । धर्मले सुरुमा जीवनलाई जगाएजस्तो गर्छ तर अन्त्यमा यसले जीवनलाई अन्धो तुल्याएर छाडिदिन्छ । त्यसैले धर्म भूतको जीवन हो भने भविष्यको मृत्यु हो ।

धर्मले मान्छेहरूलाई अलग्याउँछ
आज धर्मले हिन्दू र मुसलमान, हिन्दू र इसाई, इसाई र इस्लाम, आदि सिमाना खडा गरेर मान्छेमान्छेबीच भिन्नता अर्थात् परकीयताको भावमात्र उत्पन्न गरेको छैन, साथमा हिन्दूहिन्दू, इस्लामइस्लाम, इसाईइसाई आदिमा पनि परस्पर दरार उत्पन्न गरी मानवता कमजोर बनाउँदै छ, नष्ट गर्दै छ । हिन्दूहरूका शैव, वैष्णव, शाक्त आदि परस्परमा के एकअर्काका शुभेच्छुक छन् ? बौद्धका हीनयान र महायानमा एकअर्कालाई जथाभावी भन्ने कुरामा के कुनै कम छ ? इस्लामका सिया र सुन्नीको भेटघाटमा के सन्चोबिसन्चोको प्रश्नोत्तर हुन्छ ? इसाईका क्याथलिक र प्रोटेस्टेन्टमा के तँ–तँ, म–म कम हुने गर्छ ? यी सबै आफन्त मान्छेहरू एकअर्काविरुद्ध मुड्की उठाउन तयार हुन हिच्किचाउँदैनन् । यतिमात्रै होइन, रक्तपात हुनुसमेत सामान्य भएको छ । अलिकति भेदका कारण स्वधर्मी आफन्तहरूबीचमै यस्ता कुरा हुन्छन् भने भिन्नभिन्न धर्मीहरूबीच एकअर्कालाई पूर्णत: शत्रुभन्दा बाहेक के ठान्न सकिन्छ ?

सबै मानिसहरू एउटै जातिका नस्ल भएर पनि भिन्न धर्म र भिन्न धर्मी भएका कारण मानवता र एकता त मान्छेको हृदयमा प्रकट नै हुन सकेन । भिन्नताको रङ देखेर एकअर्काको टाउको फोर्नमा तल्लीन भएका छन् । यस्तो हुनुको एकमात्र कारण हो धर्म । धर्मको विश्वास एकता र एकात्मकताबाट टाढा छ अर्थात् यसको विश्वास सत्य र वास्तविकतादेखि टाढा छ । वास्तवमा धर्मले परलोक र ईश्वरमा विश्वास गर्छ । यिनैको विश्वमा विश्वस्त भएर यिनैलाई पछ्याएर बाँच्न चाहन्छ तर यसको विश्वास पूर्णत: असत्यमा आधारित भएकाले मर्ने गर्दछ । वस्तुत: परलोक र ईश्वर दुवै कति असत्य छन् भने यिनीबराबरको असत्यको त कल्पना पनि छैन । सत्य नहुँदानहुँदै पनि कल्पनामा सत्यताको आभास पाउन सकिन्छ तर परलोक र ईश्वरमा सत्यको त्यस्तो आभास पनि पाइन्न भन्दा अत्युक्ति हुनेछैन । परलोक र ईश्वर असत्य हुनाले नै तिनमा विश्वास गर्नेहरूको मत भिन्न छ; बाटा अलग भएका छन् । अन्तत: ‘तेरोभन्दा मेरो ठीक’ को वितण्डावाद खडा भएर ‘ईंटको जवाब पत्थर’मा मान्छे पुगेका छन्, मानवतामा आगो लगाएर संसारका सुखशान्ति भस्मीभूत भइरहेका छन् । यिनै परलोक एवं ईश्वरको विश्वाससम्बन्धी विभिन्न कुराहरूको धर्मबाट नै हामी एउटै मानिस हिन्दू, मुसलमान, इसाई आदि भएर फुटिरहेछौँ; क्षीण र हीन भइरहेछौँ ।

धर्म जिउनका लागि नभई मर्नका लागि हो—
प्राय: सबै धर्मको परलोक छ, ईश्वर छ । सबै धर्म के मान्दछन् भने पापपुण्यको फल भोग्नका लागि परलोक एउटै छ, भिन्न छैन; ईश्वर एउटै छ, ऊ सबैको पिता हो, सबै उसका पुत्र हुन् तर धर्मका दावेदारहरूका भावना र व्यवहारबाट के थाहा हुन्छ भने अलगअलग धर्मावलम्बीहरूका आफ्नै परलोक छन्, अलगअलग ईश्वर छन् । यस्तो फरक यी सबै धर्म असत्यमा आधारित भएकाले नै भएको हो र हुन्छ । असत्यको अवलम्बन गरेर जय तथा कल्याण एवं सुख र शान्ति कहाँबाट सम्भव हुन सक्छ ?

परलोकको भावना र त्यसमाथिको विश्वासले मान्छेको सोच बाँचेको समयतिरभन्दा पनि मरेपछिका बारेमा व्यग्र हुन थाल्यो । परलोकप्रति आशक्ति हुनाले जीवनजगत्बाट विरक्ति त स्वभावत: भई नै हाल्छ । परलोकमा सुगति पाउने अभिलाषाले मनको कपट धोएर हृदय पवित्र राख्दै यथाशक्ति अन्य प्राणीहरूप्रति करुणा, सहयोग, सहानुभूति, कृपा गरिन्थ्यो भने अन्य केही उन्नतिप्रगतिका कामहरूमा लागेर समाज र संसारलाई योगदान नदिँदानदिँदै पनि त्यस्ता केही मान्छे केही मात्रमा वाञ्छनीय हुन सक्थे तर यस्ता व्यक्ति सयमा मुस्किलले तीन निस्कनेछन् । परलोकगतिका इच्छुकहरूबाट राम्ररी छानबिन गरेर हेर्ने हो भने सन्तानब्बे प्रतिशत त खालि जप, पूजापाठ, प्रार्थना आदिमा व्यस्त भेटिनेछन् । तिनीहरूको जीवनका सम्पूर्ण क्षण र समय मन्दिर, मस्जिद र गिर्जाघरमा दगुर्नमा एवं आँखा बन्द गरेर अज्ञातलाई खोज्नमा लागेका छन् । धर्मवादबाट उत्पन्न यही परलोकभावनाको आधिक्यका कारण नै संसारमा प्रगति आउन ढिलो भयो । भारतवर्ष त विश्वमा पछि नै पर्‍यो र अहिलेसम्म पनि त्यही निद्रामा हाईहाई गरिरहेको छ ।