कारागारले राख्नदिने भनेकै एउटा थाल र एउटा कम्बल हो : ४

मैले कारागारभित्रको अस्पतालको कुरा अघि नै गरिसकेँ । ढाका कारागारजस्तो केन्द्रीय कारागारमा राम्रो उपचार सेवाको पनि व्यवस्था हुन्छ । ढाका जेलमा दुई तले अस्पताल भवन छ, जसमा दुई सय बिरामीको उपचार हुन सक्छ । यसमा तीन जना चिकित्सक र एक जना सहायक कार्यरत हुन्छन् । यसमा एक जना निजामति अधिकारी हप्ताको दुईपल्ट आउँछ । उसको काम भनेको यसको व्यवस्था हेर्नु हो । पर्याप्त मात्रामा औषधि मौज्दात छ छैन, उसले हेर्छ । चिकित्सकले भने बमोजिमको आहार कैदीलाई दिने जिम्मेवारी पनि अस्पतालकै हो । यसलाई “मेडिकल डाइट” भनिन्छ । कैदीहरुको वजन घट्यो भने चिकित्सकले उनीहरुका लागि यस्तो डाइट लेख्छन्, यद्यपि सबै चिकित्सकले यस्तो डाइट लेख्छन् भन्ने हुँदैन । कारागारको अस्पतालमा उपचार गर्दा कुनै कैदीको स्वास्थ्यमा सुधार आएन भने कारागारको मेडिकल अफिसरको सिफारिसमा उसलाई ढाका मेडिकल अस्पतालमा लगिन्छ । तर दुर्भाग्यको विषय के छ भने कैदीहरुले हत्तपत्त गुणस्तरीय चिकित्सा सेवा पाउँदैनन् । यसको कारण के छ भने, कैदीलाई पनि मानवसरह व्यवहार गर्ने राम्रो चिकित्सक लामो समय कारागारको अस्पतालमा बस्न रुचाउँदैनन् ।

मैले कारागारकै अस्पतालमा पनि यस्ता धेरै चिकित्सक देखेँ जो बिरामी कैदीहरुका लागि डाइट अथवा राम्रो औषधि सिफारिस गर्छन् । तर मैले यस्ता पनि चिकित्सक देखें, जो कैदीलाई मान्छे नै गन्दैनन् । केवल अभियुक्तको रुपमा हेर्छन्, र बिरामी हुँदा औषधि लेख्नसम्म पनि मन गर्दैनन् । बरु यहाँबाट औषधि लुकाएर बाहिर बेच्छन् । उपचारका नाममा घुस पनि खान्छन् । उनीहरुले भनेजति घुस पाए भने बिरामीलाई महिनौँसम्म अस्पतालमा भर्ना पनि गरिदिन्छन् र बिरामी नभए पनि त्यहीँ रहिरहने अनुमति दिन्छन् । कतिपय कैदीको हकमा जमानत दिलाउनका लागि पनि यी चिकित्सक जालझेल गर्दछन् । जब जेलको निरीक्षणमा कुनै मेजिस्ट्रेट पुग्छन्, यी चिकित्सकहरु कुनै कैदीलाई बिरामी भएको देखाइदिन्छन् र अस्पताल भर्ना गरिदिन्छन् । यस रणनीतिले कतिपय कैदीलाई जमानत पाउन सजिलो बनाइदिन्छ । पूर्ण रुपमा स्वस्थ मान्छेलाई पनि अस्पतालको सिट दिलाएर महिनौँसम्म कसै कसैलाई राखिरहन्छन्, जब कि वास्तविक बिरामी समयमा भर्ना हुन नपाएर दु:ख पाइरहन्छन् । हुन त यस्ता कुरा बाहिरी संसारमा पनि हुन्छन्, तर कारागारभित्र बढी नै हुन्छन् ।

अर्कोतिर, कारागारभित्र एक थोपा पानी पनि नपिउने चिकित्सक पनि मैले देखेको छु । घुसको त कुरै छोडौँ । यी चिकित्सकहरु कैदीको राम्रो रेखदेख गर्छन् र दिनरात खटिरहन्छन् । यस्ता पनि केही चिकित्सक देखेको छु, जो हेर्दा असाध्यै राम्रा देखिन्छन्, दाह«ी पालेका, प्रार्थना गरिरहने, सधै निधारले ढोगेर प्रार्थना गर्ने गरेकोले निधारमा दाग भएका र देवदूत जस्ता देखिने, तर ढोका बन्द गरेर कैदीको भागको अण्डा, मासु वा रोटी चोर्ने र नअघाउञ्जेल खाने । समय समयमा यिनीहरुले बिरामीको औषधि बाहिर लगेर बेचेको पनि मैले थाहा पाएको छु ।

कारागारको अस्पतालमा भर्ना भएका बिरामीहरुको खाना छुट्टै ठाउँमा पकाइन्छ । तर भोजन गर्ने बेला धेरै नै हल्लीखल्ली हुने गर्छ । कतिपय कैदीहरु बोल्दैनन्; त्यसैले उनीहरुको नाममा बनेको खाना अरु नै कसैले खाइदिन्छ । म एकजना यस्ता चिकित्सक पनि चिन्छु जो मान्छे भेट्दा बढो सभ्य तरिकाले सबैलाई अभिवादन गर्छन्, र घुस पाए पनि एउटा चुरोटको प्याकेटसम्म पनि लिन पछि पर्दैनन् ।

कारागारमा हुने कुनै पनि घटनालाई ढाकछोप गर्न चाहिँ सम्भव छैन । घटेको कुनै पनि घटनाको समाचार आधा घण्टाभित्रै त्यहाँ रहेका साढे दुई हजार अभियुक्तहरुबिच फैलिरहन्छ । हामी दोस्रोचोटि जेल पर्दा म र मौलानालाई यसै मेडिकल डाइटरले जिउँदो राखेका थिए । मैले पछि सोधीखोजी गरेपछि थाहा पाएँ, तिनै नुरुल अमिनले जेलका अधीक्षकलाई हामीले खाने र बस्ने व्यवस्थामा कुनै प्रकारको अप्ठ्यारो नपरोस् भनेर पहिले नै भनिसकेका रहेछन् । त्यसै कारणले हुनुपर्छ, यहाँ हाम्रो विशेष हेरचाह गरियो ।

पाकिस्तानको गठनपछि अङ्ग्रेजहरुको समयदेखि राजनीतिक बन्दीलाई दिइँदै आएको विशेष सुबिधा हटाइयो । राजनीतिक बन्दीलाई अबउपरान्त कुनै विशेष सेवा गर्न छोडियो । उनीहरुलाई पनि आम बन्दीसरह व्यवहार गरिन थालियो । कसै कसैलाई त तेस्रो दर्जाको कैदीजस्तो व्यवहार पनि गरिन्थ्यो । तर पनि केही कैदी यस्ता हुन्थे, जसलाई प्रथम श्रेणीको कैदीको जस्तो व्यवहार गरिन्थ्यो । सबै कुरा आईबी अफिसरहरुले चाहेजस्तो हुन्थ्यो । मलाई सम्झना छ, एमबीबीएस गरिसकेका एकजना चिकित्सक कैदीलाई तेस्रो दर्जाको कैदीसरह तीन वर्षसम्म राखियो । मेडिकल कलेजमा पढिरहेको मेरै एकजना भतिजालाई पनि तेस्रो दर्जाको कैदीको व्यवहार गरेर राखियो, मेरै आँखाका अगाडि । मैले उनलाई हेर्न पनि सकिनँ । उनलाई कारागारबाट एकदुईपटक भागेका कैदी अथवा कुनै पनि बेला सनक चढ्न सक्ने खतरनाक किसिमका कैदीहरुलाई राख्ने कक्षमा राखियो । यस्तै कारणले हो, राजनीतिक बन्दीहरु यस्तो व्यवहार पाएकै कारण छिटोछिटो बिरामी पर्ने गर्दछन् किनकी चाहिएको बेला उनीहरुलाई मेडिकल डाइट दिइँदैन, जसले दीर्घकालीन रुपमा उनीहरुलाई असर गर्दछ । कहिलेकाहीँ उनीहरुलाई लागेको रोगको निदान भयो वा भएन भन्ने कुरा नबुझी उनीहरुलाई अस्पतालबाट बिदा गरिन्छ । उनीहरुले चाहने हो भने चिकित्सकहरुले कैदीहरुलाई अनेक तरहले सहयोग गर्न सक्छन् । एउटा कारागारमा हामीजस्ता आम मान्छेले थाहा पाउने गरेका सबै प्रकारको रोगले ग्रसित कैदी हुन सक्छन् । कारागारमा क्षयरोगबाट ग्रसित रोगीको उपचारको पनि व्यवस्था गरिएको हुन्छ ।

चोरीमा उनका चिकित्सकभन्दा पनि चालु कैदी त उनीहरुका “लेखक” हुन्छन् । उनीहरु चिकित्सकको मातहतका कम्पाउन्डरको रुपमा काम गर्छन् । कारागारमा चिकित्सकहरु सुई दिएको नदिएको कुरो बिर्सिरहन्छन् । यसको कारण के भने यहाँ अधिकांश काम पनि कैदीहरुकै सहयोगमा गरिन्छ । तर सबै चिकित्सक यस्तै हुन्छन् भन्ने चाहिँ होइन । कतिपय चिकित्सकरु वास्तवमै बिरामी कैदीलाई निको पार्ने प्रयत्नमा लागेका हुन्छन् ।

राजनैतिक बन्दीलाई आम बन्दीहरुसँग राखिँदैन । ढाकाभित्रै ससाना जेल छन् र ढाकाबाहिर पनि, जुन राजनीतिक बन्दीकै लागि विशेषत: बनाइएका हुन् । तर कोठो दिइन्छ भने कतिपय अवस्थामा पचासौँ केदीलाई एउटै कोठामा पनि राखिएको हुन्छ । कहिलेकाहीँ त एउटैमा सय कैदी कोचिएको पनि हुन्छ । यस्तो पनि समय हुनसक्छ जब एउटै कारागारमा पाँच वर्षदेखि सँगै सजाय भोग्दै आएका राजनीतिक बन्दी एकअर्कालाई भेट्न पाइरहेका हुँदैनन् । मैले भमथि नै भनेजस्तै, अधिकांश राजनीतिक बन्दीलाई श्रेणी दिइँदैन, र उनीहरु आम कैदीसरह रहन बाध्य हुन्छन् ।

सन् १९५० मा सबै राजनीतिक बन्दी हड्तालमा गए र यो साठी दिनसम्म चल्यो, अन्त्यमा सरकारबाट उनीहरु केही सुविधा प्राप्त गर्न सफल भए । यस्तै घटना सन् १९५१ अथवा १९५२ मा पनि घटे तर म यतिबेला तिनकाबारे यकिन भन्न सक्दिनँ । जेलका अधिकारीले एउटा निश्चित सीमाभन्दा पर राजनीतिक बन्दीलाई कँजाउन सक्दैनन् । तर पनि, उनीहरु आईबीबाट आएको निर्देशन पालन गर्न बाध्य हुन्छन् । राजनीतिक बन्दीलाई कसरी र कहाँ राख्ने भन्ने कुरा आईबीले नै तय गर्ने गर्दछ । जेलका अधिकारीले त्यसैअनुसार काम गर्नुपर्ने हुन्छ । कुनै गलत व्यवहारको खिलाफ कसैले प्रदर्शन गर्‍यो भने उक्त व्यक्तिलाई एक्कासि अर्को जेलमा सरुवा गरेको पनि देख्न पाइन्छ ।

राजनीतिक बन्दीको एउटा जेलबाट अर्कोमा सरुवा भइरहन्छ । अङ्ग्रेजको शासनकालमा उनीहरु भोजन र आवासका लागि गरिने प्रवद्र्धन अहिलेका भन्दा धेरै राम्रो थियो । त्यसबेला अङ्ग्रेज सरकारले उनीहरुलाई परिवारभत्ता समेत दिइन्थ्यो । सरकारले यो भत्ता मासिक रुपमा उनीहरुको घरमा पठाइदिन्थ्यो । यस्तो अवस्थामा आफू जेल परेका कैदीलाई घरमा रहेका आफ्ना श्रीमती, छोराछोरी र बाआमालाई जीवित राख्न ठूलो सकस पर्दथ्यो । यस मामलामा कारागारमा ठूलै होहल्ला भएपछि सरकारले यस समस्याको समाधानका लागि दुई कैदीहरुलाई दुई तहमा वर्गीकृत गर्ने व्यवस्था गर्‍यो । पहिले प्रथम तहका कैदीको व्यवस्थापन गर्ने अनि मात्रै दोस्रो तहकाको गर्ने भन्ने व्यवस्था भयो । पहिलो तहका कैदीलाई बिहान नास्तामा माछाका दुई गिँड, पाउरोटीका दुई खण्ड तथा चिया दिइन्थ्यो । उनीहरुलाई बटर, अण्डा वा अन्य केही चिज दिइँदैनथ्यो ।

अब म जुन प्रसङ्गको उल्लेख गर्छु, यो सन् १९५२ को हो । त्यसताका कुनै गतिलो तरकारी दिइँँदैनथ्यो । तर श्रेणी तोकिएका कैदीलाई भने बटर र पाउरोटी दिइन्थ्यो । तर हामीले भने यस्तो केही पनि पाउँदैनथ्यौँ । हरेक पन्ध्र दिनमा एकपल्ट हामीलाई अन्तरङ्ग कुराकानी गर्ने मौका दिइन्थ्यो । हप्तामा एउटा चिठी लेख्ने अनुमति थियो । तर चिठी आईबीको कार्यालयमै बसेर लेख्नु पथ्र्यो । श्रीमतीलाई लेखेका चिठी पनि आईबीका अधिकारीहरु पढ्थे । प्रेम व्यक्त गरेर लेखिएका चिठी पढेर उनीहरु मनोरञ्जन लिन्थे । आखिर, जेलमै भए पनि कुनै प्रकारको मनोरञ्जन लिनुमा के आपत्ति छ र कैदीहरुमध्ये कोही राजनीतिक विषयमा लेखिएको चिठी पाउने हकदार छ भने उसले त्यो चिठी पाउँदैनथ्यो । र उसलाई चिठी दिइहालियो भने पनि त्यस्ता प्रसङ्गहरुमाथि मसी छर्केर दिइन्थ्यो ताकि उसले उक्त कुरा पढ्न नपाओस् । मसँग अझै पनि बुबाले वा श्रीमतीले पठाएका पत्र छन्, जसको आधाभन्दा बढी भागमा यसरी मसी छर्किइएको छ । यो कुरामा शङ्का छैन कि उक्त प्रसङ्ग मेरो बुबाले मलाई सान्त्वना दिनुभएको हुन्थ्यो अथवा धेरै चिन्ता नलिन आग्रह गर्नुभएको हुन्थ्यो ।

कुनै पनि कैदीले आफ्ना परिवारजनलाई भेट्दा एक जना आईबी अधिकारी उनीहरुसँग बसेकै हुन्थ्यो । साथै, यस्तो बेला जेल प्रशासनले खटाएको एउटा सहायक अधिकृत पनि उपस्थित रहन्थ्यो । एउटा भेटघाटको समय २० मिनट मात्रै तोकिएको हुन्थ्यो । र सबै कुरा यिनी २० मिनटभित्र सिध्याउनुपर्ने हुन्थ्यो । तर व्यवहारत: २० मिनट विषयप्रवेश गर्नुभन्दा अगाडि नै लाग्ने गर्दछ । यी क्रूर सुराकीहरु यो कुरा बुझेजस्तो लाग्दैनथे कि कुनै पुरुष कैदीले आफ्नी श्रीमती भेट्दैछ भने उसले चुम्बन गर्न पनि त चाहला तर कसैले के नै गर्न सक्छ र हामी पश्चिममा हुर्किएका मानिस होइनौँ । उता, चुम्बन गर्नुलाई उनीहरु अपराध मान्दैनन् । एउटा श्रीमान्सँग श्रीमतीलाई भन्ने धेरै कुरा हुन्छन्, तर हाम्रो जेलमा विद्यमान अवस्थामा त्यस्तो केही पनि भन्न सकिँदैन । बेलाबेला त मलाई आफ्नी श्रीमतीलाई यहाँ आउन नै प्रतिबन्ध लगाइदिऔँ जस्तो पनि लाग्थ्यो । सन् १९४९ देखि १९५२ को अवधिमा त मैले मेरी श्रीमतीलाई मलाई भेट्न ढाका कारागार नै नआउनू पनि भनेको थिएँ, किनकि त्यस ताका उनी हाम्रा दुई सन्तानका साथ गाउँकै घरमा बस्थिन् ।
(क्रमश:)

बङ्गबन्धु शेख मुजिबुर रहमान
भूतपूर्व राष्ट्रपति : बंगलादेश
(अनुवादक : महेश पौड्याल)