चित्रकला यात्राका मेरा अनुभूति

कलाको परिचय र चित्रकलाको शैली

मेरो बुझाइमा कला भनेको अभिव्यक्तिको एउटा माध्यम हो । संगीत, साहित्य चित्रकला यस्तै अभिव्यक्तिका माध्यम हुन् । सामान्य बोलीचालीमा पनि मानिसहरु आफ्ना भावनाहरु अभिव्यक्ति गर्छन् तर कलाका साधकहरुका आफ्ना भावनाहरु, कल्पनाहरु कलात्मक र सूक्ष्म किसिमले अभिव्यक्त गर्न सक्षम हुन्छन् जसले गर्दा ती अभिव्यक्तिहरुले मानिसहरुलाई छुन्छन्, उनीहरुलाई हल्लाइदिन्छन्, भावुक र सम्वेदनायुक्त बनाइदिन्छन् । सफल संगीत, साहित्य, कलामा त्यस्तो क्षमता हुन्छ ।

मेरो चित्रकलाको शैली सरल र यर्थाथवादी छ । चित्रकलाका विभिन्न विधाहरु छन् जस्तै अमूर्तकला, यर्थाथवादी इत्यादी । अमूर्तकलालाई पनि अभिव्यक्तिको सशक्त माध्यम मानिन्छ । त्यसमा प्रतीकहरुको प्रयोग गरेर कलाकारले दर्शकलाई आफ्नो सन्देश दिएका हुन्छन् जस्तो मलाई लाग्छ । मेरो आफ्नो रुचिचाहिँ यथार्थवादी कलामा नै भयो । प्रतीक र बिम्बहरुको प्रयोग होइन यथार्थ घटनाको द्रष्टाको अनुभूति गराउने किसिमले म सकेसम्म मेरो चित्रको दर्शकले आफूलाई उक्त चित्रको परिवेशको एउटा जीवन्त द्रष्टा भएको अनुभूति गरुन भन्ने भावनाले चित्र बनाउँछु । मेरो चित्र हेरिरहेको दर्शकले आफू पनि उक्त चित्रको पात्र भएको अनुभूति गरुन, चित्रको परिवेशले सिर्जना गरेको सुख, दुःख, हर्षोल्लास इत्यादि भावमा डुब्न सकुन् र चित्रमा देखिएको तत्कालीन समाजको कला, संस्कृति, रहनसहन, परिवेशमा एकाकार होउन् भन्ने आकांक्षाले म चित्रहरु सिर्जना गर्छु ।

चित्रकलाको जीवन्त रुप

मैले चित्र बनाउनु अघि इतिहासका घटनाहरु, जनजीवनका आयामहरु मेरो मनमा आउँछन् । ती कुराहरु अरु सामान्य मानिसको कल्पनामा पनि आउँछन् होला । एउटा साहित्यकारले जसरी आफ्ना भावनाहरुलाई कविता वा उपन्यासकोे रुपमा अभिव्यक्त गर्छन्, कलाकारको रुपमा म पनि आफ्नो कल्पनाका कुराहरु चित्रको रुपमा उतार्न केही क्षमता राख्दछु । ती इतिहासका घटनाहरु, जनजीवनका पक्षहरु चित्रको रुपमा जीवन्त रुपमा उतार्न सकें भने त्यसले दर्शकलाई कस्तो असिम आनन्द दिन सक्थें होला भन्ने कल्पनाले मलाई प्रेरित गरेपछि म त्यो विषयवस्तुको चित्र थाल्छु । अभिव्यक्तिका अन्य विधा जस्तै उपन्यास वा साहित्यमा भन्दा चित्रकलामा केही कठिनाइ पनि छन् । चित्रकलामा कलाकारलाई आफूलाई लागेको कुराहरु चरणवद्ध वा अध्याय अध्यायमा व्यक्त गर्न पाउँदैनन् । चित्रकला बनाउँदा एकै दृष्यमा सम्पूर्ण सन्देश दिन सक्नैपर्छ । त्यसले गर्दा एउटै प्रतिनिधिमूलक र प्रभावकारी चित्र रचना गर्नु कुशल चित्रकारका लागि पनि चुनौतिपूर्ण कार्य हो । यसका लागि इतिहासको अध्ययन, उक्त स्थानको अवलोकन, इतिहासकारहरुसँग जानकारी, पुराना चित्र र मूर्तिहरुको अवलोकन इत्यादि विभिन्न श्रोतबाट आफूलाई आवश्यक सम्पूर्ण जानकारी संकलन गरेपछि त्यसमा मेरो परिकल्पनाको आधारमा म उक्त चित्र तयार गर्छु ।

चित्र बनाउँदा म कुनै समय र सीमामा बाँधिन्न । आफूले चाहेजस्तो भाव र दृष्य नबनुन्जेल म छ सात पटक पोतेर, मेटेर आफू सन्तुष्ट नहुञ्जेल एउटै आकृतिमा लागिरहन्छु । चित्र बनाउँदा मेरो ध्येय त्यो चित्र मेरो सामथ्र्यले भ्याएसम्म कलाको सर्वोच्च रुप हुनुपर्छ भन्ने मान्यताले म काम गर्छु । विगत दुई दशकदेखि म र मेरो छोरा डा. विष्णुप्रसाद शर्मा काठमाडौं उपत्यकाको प्राचीन लिच्छवी र मल्लकालीन इतिहास, संस्कृति र कलाका महत्वपूर्ण धरोहरहरुलाई सदाको लागि लोप हुनबाट जोगाउन चित्रकलाको माध्यमबाट अभिलेख गर्ने महत्वपूर्ण उद्देश्य बनाएर त्यसमा गम्भीरतापूर्वक लागिरहेका छौं । विगत दुई दशकदेखि ऊ नै मेरो हालको चित्रकला श्रृंखलाको सबैभन्दा अभिन्न मित्र, सहयोगी र समीक्षक भएको छ । ऊ मेरो चित्रहरुको शुरुको परिकल्पना, स्थानको छनौट हँुदै कोरा स्केचदेखि चित्र पुरा हुञ्जेलसम्मको सबैभन्दा सूक्ष्म समीक्षक हो । उसले मेरा प्रत्येक दिनको कामको सूक्ष्म अवलोकन गर्दै आवश्यक सुझाव दिदै जान्छ र चित्रलाई अझ सुन्दर र प्रभावकारी बनाउन के कस्तो सन्दर्भ सामग्री उपयोगी होलान् भनेर अत्यन्त प्रयत्नपूर्वक त्यस्ता सामग्रीहरु जुटाइदिन्छन् । त्यसमा छलफल गरेर आवश्यक परिवर्तन र परिमार्जन गर्दै मेरा चित्रहरु पूरा हुँदा त्यसमा कमी कमजोरी न्युन हुन जान्छन् र मेरा चित्र अवलोकन गर्नेहरु धेरै हदसम्म सन्तुष्ट हुने गरेको मैले पाएको छु । मैले बनाएका धेरै चित्रहरुमा उसले र घरका परिवारका अन्य सदस्यले त्यसमा भएको पात्रको आकृति ९mयमभ०ि बनिदिएर त्यो चित्रलाई जीवन्त बनाउन सघाएका छन् ।

जीवनस“ग सम्बन्धित चित्र

मेरो प्राय चित्रहरु मेरो बाल्यकालका अवलोकन, अनुभूति र सामिप्यका साथै इतिहासको सूक्ष्म अध्ययनमा आधारित छन् । सामान्य मानिसले आफूले देखेका भोगेका ती घटनाहरुलाई एउटा अभिव्यक्त गर्न नसकिने निराकार अनुभूतिको रुपमा लिन्छन् होला । तर ती घटनाहरु मेरो मनमा एउटा कलात्मक बिम्बको रुपमा रहन्छन् । घटनाहरु म एभचकउभअतष्खभ मा हेर्थे रंगहरुको संयोजनमा देख्थे, प्रकाश र छायाँको अयलतचबकत मा देख्थें, भेषभूषाहरुको सुन्दरता, कलात्मकतामा बुझ्थें अनि तिनै कुराहरु जुन मेरो मस्तिकमा रहेका छन्, म अहिले क्रमश तिनै कुराहरुलाई मेरो चित्रमा अभिव्यक्ति दिँदैछु । काठमाडौं उपत्यकाको जनजीवन सम्बन्धी मैले बनाएका प्राय सबै चित्रहरु मैले आफैंले देखेभोगेका घटनाहरुमा आधारित छन् । उदाहरणको लागि नेवारी परम्पराको शवयात्रालाई लिउँ । सबै समुदायमा शवयात्राको एउटा विधि र परम्परा हुन्छ नै । तर नेवारी संस्कृतिमा यो विधि र परम्परा भव्य किसिमको थियो । समाजको कुनै सामान्य नै पनि मानिसको देहान्त भएको कुरालाई पनि टोल, समाज र समुदायलाई बाजागाजा सहितको लावालस्करको माध्यमबाट सूचित गरेर उसप्रति अन्तिम सम्मान गर्ने त्यो आदर्श परम्पराको सम्झनामा मैले यो चित्र बनाएको हँु । मैले आफूले देखेको शवयात्राको दृष्यचित्र त मेरो मष्तिष्कमा थियो नै तर चित्र बनाउनु अघि मैले विभिन्न नेवारी संस्कृतिका विज्ञहरुसँग ती प्रकृया र श्रृंखलाहरुबारे राम्ररी बुझेर त्यो चित्र बनाएको छु । मैले बनाएको बाग्मती नदीको चित्र पनि मेरो आफ्नै अनुभवमा आधारित छ । मैले उतिबेला देखेको सफा, कञ्चन पानी बग्ने फराकिलो वाग्मती अहिलेको पुस्ताले देख्नै नपाउने अवस्था देखेर म र मेरो छोराले अत्यन्त प्रयत्नपूर्वक सन्दर्भ सामग्रीहरु खोजेर अहिलेको युवा र भावी पुस्तालाई समर्पण गरेर र बाग्मतीलाई त्यो पहिलाकै अवस्थामा ल्याउन प्रेरणा दिन त्यो चित्र बनाएका हौं । बाँडाको ज्यासल, झारफुक गर्ने गुभाजुको चित्र मैले मेरो बाल्यकालमा मेरी आमासँग ती ठाउँहरुमा जाँदाको मेरो संस्मरणको आधारमा बनाएको हँु । त्यस्तै साँढे जुधाइ, होलीमा अविर जस्ता चित्रमा मैले मेरा युवा बेलाका अनुभवलाई चित्रमा अभिव्यक्त गरेको छु । हामी बाबु छोराले सल्लाह गरेर सकेसम्म दर्शकलाई विगतको इतिहास र उतिबेलाका समाजका राम्रा प्रचलनहरुबारे कुनै न कुनै किसिमको सन्देश दिने उद्देश्यले विषयवस्तुहरु छनौट गरेर चित्रहरु निर्माण गरेका छौं । मूर्तिकारहरुको तीन पुस्ताको चित्र पनि एउटा उदाहरण हो । उतिबेलाको समाजमा एक पुस्ताबाट कसरी कला र सीप अर्को पुस्तामा हस्तान्तरण हुने गर्दथ्यो भन्ने कुरा त्यस चित्रमा देखाउन खोजिएको छ । यो चित्र पनि मेरा लोकप्रिय भएका चित्रहरु मध्येमा पर्दछ ।

अनुसन्धानपूर्ण चित्रहरु

६०–६५ वर्षको यति लामो साधनापछि चित्र बनाउन त मलाई त्यति गाह्रो हुँदैन् । तर त्यसका लागि चाहिने परिवेश, भाव इत्यादि सम्पूर्ण जानकारी संकलन गर्न भने निकै समय लाग्छ । यस क्रममा म धेरै जना इतिहासकारहरु, परम्परा र सस्कृतिका ज्ञाताहरुले लेखेका पुस्तकहरु अध्ययन गर्छु । त्यतिले चित्त बुझेन भने वहाँहरुसँग गएर व्यक्तिगत रुपमा नै गएर यथार्थ तथ्य बुझेर त्यसमा आफ्नो पूर्ण आत्मविश्वास बनेपछि मात्र म चित्र बनाउन शुरु गर्छु ।
यसक्रममा नेपालको इतिहासमा अत्यन्त महत्व राख्ने घटनाक्रम जसले इतिहासलाई नै नयाँ मोड दिए, ती घटनाको चित्र बनाउनु एउटा चुनौती मानेर त्यस्ता चित्रहरु बनाउने प्रयास गरेर दर्शकसामु प्रस्तुत गर्दै आएको छु ।
आवश्यक सन्दर्भ सामग्री संकलन गरेपछि र मानसिक रुपले तयार भएपछि चित्र बनाउन मलाई गाह्रो होइन आनन्द र समाधिको अनुभूति हुन्छ । चित्र बनाउँदा आनन्द लाग्छ । मैले हालसालै बनाइरहेको भृकुटी स्रङचनगम्पोको चित्र मैले खुव मेहनत गरेको र सन्तुष्टि प्राप्त गरेको चित्र हो । पृथ्वीनारायण शाहले कुमारीको हातबाट टिका लगाएको, अरनिकोको चीन प्रस्थान, कोतपर्व इत्यादि निकै समय लगाएर अनुसन्धान गरेर बनाएका चित्रहरु हुन् ।

कल्पनाको भरमा घटनाको चित्रण

हो, म पनि यसरी आफू जन्मनुभन्दा सयौं वर्ष अगाडिको घटनालाई चित्रमा उतार्नु निकै नै कठिन र जोखमपूर्ण कार्य हो भन्ने ठान्दछु । इतिहासको घटनालाई गलत किसिमले चित्रण गर्नुभन्दा उक्त चित्र नै नबनाउनु ठीक हो । तर इतिहासको घटनाको मूल विषयवस्तुलाई यथावत राखेर आफ्नो कल्पनाशीलता प्रयोग गरी चित्र बनाएर त्यसमा दर्शकबाट प्रशंसा पाउने लालसाले मलाई यस्ता चित्र बनाउन सधैं प्रेरित गरिरह्यो । यस्ता चित्र बनाउँदा म उपलब्ध सबै सन्दर्भ सामग्रीको सहयोग लिन्छु । संग्रहालयमा राखिएका मूर्ति र चित्रहरु, विभिन्न मठ मन्दिरमा पाइने काष्ठकला, प्रस्तरकला र धातुकला र चित्रकला, पशुपतिनाथ, चाँगुनारायण इत्यादिको लिच्छविकालीन र मल्लकालीन मूर्तिकलाबाट वेशभुषा रहनसहनको अनुमान गर्छु । बेलायती चिकित्सक तथा चित्रकार ओल्ड फिल्डको चित्रहरुले पनि धेरै आधार दिन्छन् । यसरी आफूले चाहेको विषयवस्तुको छनौट गरेपछि त्यसमा धरै खेस्रा चित्रहरु बनाउँछु र तिनीहरुबाट चित्तबुझ्दो चित्र फाइनल गर्छु । खेस्राबाट उतार गरेपछि क्यानभासमा चित्रहरु बनाउँदै जाँदा पनि परिवर्तन र परिमार्जन गर्दै जान्छु ।
मेरा चित्रका दर्शकहरुले विषयवस्तु र त्यसमा देखाएका परिवेशहरुमा त ध्यान दिन्छन् नै । त्यसमा प्रयोग भएको प्रकाश र छायाँको प्रयोग जस्ता सूक्ष्म कुराहरुमा ध्यान पु¥याउने दर्शक भने कमै हुन्छन् । दर्शकहरुले नाङ्गो आँखाले छुट्याउने र आकर्षित गर्ने वस्तुचाहिँ त्यसमा प्रयोग गरिएको लोप भएका वा हुन लागेका सांस्कृतिक र जनजीवनमा झाँकीहरु, इतिहासमा अत्यन्त रोचक र रोमाञ्चक मानिने घटनाहरुको चित्रमय प्रस्तुति नै हो । दर्शकहरुले औल्याएका मेरा चित्रहरुको विशेषता चाहिं तिनीहरुमा पाइने त्रिआयामिकता ९तजचभभ मष्mभलकष्यल०, ठूलो समूहयुक्त रचना ९नचयगउ अयmउयकष्तष्यल० इत्यादि नै हुन् ।

चित्रमा पर्ने प्रभाव
मैले जुद्धकला पाठशालामा केही समय तालिम बाहेक कलाका वादहरु र प्रभावहरुबारे औपचारिक अध्ययन गर्ने मौका पाउन सकिएन । भाजुमान, बालकृष्ण सम, चन्द्रमान मास्के जस्ता कलाकारहरुको चित्र हेरेर म मुग्ध हुन्थें । तर कुनै पनि कलाकारका शैली र कला मैले कहिले पनि अनुकरण गरेको जस्तो लाग्दैन । विदेशी चित्रकारहरु जस्तै माइकल एन्जेलो, लियानार्डो दा भिन्चि, गेन्सवोरो, लाउड लरेन तथा टर्नर इत्यादीको रङ्ग संयोजनबाट म निकै प्रभावित भएको छु । उनीहरुको कला मलाई धेरै मन पर्छ । तर मेरो चित्रमा कोही कसैको प्रभाव परेको छ भने कला समीक्षकहरुले त्यो कुरा कोट्याएर भन्न सक्नुहुन्छ ।