मेलवादेवी ठुमरीकी रानीसित जोडिएका प्रसङ्गहरु

मेलवादेवी नेपालकै प्रथम गायिका हुन् भनेर धेरैले लेखेका छन् । नेपाली सङ्गीतको स्वर्णिम युग नामक पुस्तकमा प्रकाश सायमीले पनि यही कुरो लेखेका छन् । पूर्वी नेपाल (ओखलढुङ्गा, रुम्जाटार, चण्डिगाउँ)को लामिछाने गुरुङ परिवारमा जन्मिएकी र ७ वर्षमै (दरबार पसेकी आफ्नी आमासित) काठमाडौं आई सङ्गीत–साधना गरेर यति ठूलो उचाइमा उठ्नु सानोतिनो कुरो होइन । प्रतिभा र लगन दुवै कुरो मिल्यो र वातावरण अनुकूल भयो भने एउटा साधारण परिवारको व्यक्ति पनि यति माथि उठ्न सक्छ भन्ने यो एउटा उदाहरण पनि हो ।

रुम्जाटारमा जन्मेकी थिइन् मेलवादेवी भन्ने कुरा त भनिसकिएकै छ । तर मिति भने कसैले १९५६, कसैले १९५९ र कसैले १९६४ भन्ने गरेको देखिन्छ । यो पङ्क्तिकारले भने वि.संं १९५९ लाई मान्दै आएको छ । यसको आधार उनकी फुपूकी छोरी बलमायादेवीसित २०५४ सालमा रुम्जाटार स्मारिकाको प्रकाशन गर्ने सिलसिलामा अन्तर्वार्ता लिएको थियो, त्यसमा उनले आफ्नो उमेर ९८ वर्ष बताएकी थिइन् र मेलवादेवी आफूभन्दा ३ वर्ष कान्छो भएको बताएकी थिइन् । यस हिसाबले मेलवादेवीको जन्म १९५९ साल हो कि भन्ने देखिन आउँछ ।

मेलवादेवीलाई कतिपयले रामेछापको हाराहारीमा जन्मेकी पनि भनेका छन् । लेखकहरूमा यस्तो भ्रम नहुनुपर्ने हो । किनभने स्वामी प्रपन्नाचार्य लगायत स्वयम् मेलवादेवीकी छोरीले पूर्व ३ नं. रुम्जाटार भनेर लेखिसकेकी छिन् । तर लेखेर के गर्नु स्वयम् अन्वेषक र भाषाशास्त्रीहरूले नै रुम्जाटार नै रामेछापमा पर्छ भनिदिएपछि । नेपालका वरिष्ठ विद्वान्हरू रुम्जाटारबारे लेख्छन् – वर्तमान जनकपुर अञ्चलको रामेछाप जिल्लामा पर्ने, सन्त ज्ञानदिलदासले सन्तपरम्पराको गहिरो प्रभाव छोडेको प्रसिद्ध स्थान । (पृ. ११४७, प्रा. बालकृष्ण पोखरेल (सं.) नेपाली वृहत् शब्दकोश, काठ ः नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठान, २०५२ दो.सं.)

शब्दकोशमै यत्रो ठूलो गलत कुरो लेखेका छन् हाम्रा प्राज्ञहरूले । अरू मुलुकमा भए मुद्दा लाग्थ्यो होला, तर हाम्रो मुलुकमा उल्टो यो पङ्क्तिकारलाई नै मुद्दा लाग्न बेर छैन । तर्क, युक्ति, मनोभाव, नियम, नियत आदिका आधारमा कुनै कुराको छानबिन हुने भए पो केही लाग्छ । दम्भका आधारमा, धनसम्पत्तिका आधारमा, सरकारी पदहरूका आधारमा फुइँ झर्न थालेपछि कसको के लाग्छ ?

यो प्रसङ्गलाई यहाँ किन ल्याइएको हो भने मेलवादेवीलाई पनि कतिपयले रामेछापतिरकै ठानेका छन् । ठान्न नै भए, रुम्जाटार नै रामेछापमा परेपछि । अनि मेलवादेवी स्वतः रामेछापमा परिन् । यस्तो छ हामी नेपालीको अन्वेषण गर्ने बुद्धि । सन्त ज्ञानदिलदासबारे अर्थात् जोसमनी सन्तपरम्परा र साहित्य जनकलाल शर्माले २०२० सालमै प्रकाशित गरेका हुन् । यसमा रुम्जाटार कहाँ पर्छ भन्ने कुरा सविस्तार लेखेका छन् । हाम्रा विद्वान्हरू अर्काको किताब नै पढ्दैनन् जस्तो छ । पढेको भए यस्तो गलत कुरो किटेर किन लेख्थे !

रुम्जाटारले मेलवादेवीभन्दा अघि नै सन्त ज्ञानदिलदास जस्ता प्रख्यात प्रतिभाको ममता पाइसकेको थियो । रुम्जाटारमै बसेर सन्त ज्ञानदिलदासले अनेक टुक्का र झयाउरे भजनको रचना गरिसकेका थिए ।
रुम्जाटारको कोदोको पिठो निर्गुणको दाउन ।
(झयाउरे भजन ।। ८ ।।, जोसमनी सन्त परम्परा)
यस्तै गरी अर्को ः
फटिक षम्बा बैरागी जम्मा
यो रुम्जाटारैमा
(झयाउरे भजन ।। ३ ।।)

भनेर पनि लेखिसकेकै हुन् । यसरी भानुभक्तकालीन सन्त ज्ञानदिलले भजनहरू र उदयलहरी मार्फत् रुम्जाटारको महिमागान गरेको देखिन्छ । यसअघि पृथ्वीनारायण शाहको पालामा त्रिलोचन पोखरेलले पनि माझ्किँरातको सांस्कृतिक एकीकरण गर्नमा रुम्जाटारमै बसेर योगदान पु¥याएको र रुम्जाटारको नामलाई प्रख्यात तुल्याउँदै आएको देखिन्छ ।

मेलवादेवी पछिल्लो कडी हुन् चन्द्रशमशेरको जमानाकी । उनले पनि परोक्ष रूपमा भए पनि रुम्जाटारको नामलाई रोशन गरेकी छिन् । उनले त रुम्जाटारको मात्र नभएर नेपालकै नाम फैलाएकी छन् । भारतमा गएर गीत गाएर उनले ‘ठुमरीकी रानी’ उपाधि पाइन् । धेरै ठाउँमा सुनको तक्मा पाइन् । नेपाली गीतलाई कलकत्ता गएर हिज मास्टर्स भ्वाइसमा रेकर्ड गराउने र नेपाली गीत गाउने पनि उनी पहिलो गायिका भइन् । बबरशमशेर लगायतका मानिसहरूले दुःख दिँदा उनले दरबार छोडिन् । दरबार मात्र नभई नेपाल नै छोडेर भारत, कलकत्तातर्फ लागिन् । उनले सहिद शुक्रराज शास्त्रीलिखित नारी–जागरण सम्बन्धी गीत गाएर राणाहरूको हुकुमी शासनका विरुद्ध आफूलाई उभ्याइन् । त्यो जमानामा यति गर्नु चानचुने कुरो थिएन ।

अर्को कुरा, मेलवादेवीका बाआमाको नाम पनि त्यति प्रस्ट रूपमा आएको देखिँदैन । मेलवादेवीको जन्मस्थलमै यो लेखन्तेको पनि घर भएका कारणले र सानामा उनको सवारी मेरो रेलैमा भन्ने गीत गाउँदा ज्येष्ठ नागरिकहरूबाट सुन्न पाएको हुनाले २०५४ सालमा रुम्जाटार (ओखलढुङ्गा) मै मेलवादेवी सम्बन्धी गोष्ठी गरिएको थियो । त्यहाँ उनकी भदैनी उपस्थित भएर मेलवादेवीका बाबाको नाम ज्ञानबहादुर गुरुङ र आमाको नाम सतनदेवी गुरुङ भएको बताएकी थिइन् । रुम्जाटारमा अहिले हाइस्कुल भएको ठाउँनजिकै चण्डीगाउँमा उनी जन्मिएकी हुन् भनेर उनकी भदैनीले ठोकुवा गरेकी थिइन् ।

मेलवादेवीका गीतहरूमध्ये अति नै प्रख्यात गीत सवारी मेरो रेलैमा… अझ्ै पनि रुम्जाटारका केही बूढाबूढीहरूले गाउन सक्छन् होला । २०५४ सालतिर त दुईचारजनासित यही लेखन्तेले यो गीत सुनेको थियो । स्मारिकामा छाप्नका निम्ति रुम्जाटारका तिलक गुरुङ र यो लेखन्ते रेडियो नेपाल गई चारवटा गीत रेकर्ड गरेर ल्याएका थियौं । पाँचवटा गीत छ भनेका थिए, तर हाम्रो क्यासेटमा चारवटा मात्र रेकर्ड भएको रहेछ । हामीले त्यसलाई स्मारिकामा छापेका छौं (रुम्जाटार स्मारिका, २०५४, पृ. ७२) । ती गीतहरू वा बोलहरू थिए ः
१. हाय मेरो परदेशी प्रीतम छोडेर जानुभो ।
२. न घरलाई घर कहिन्छ नारी नै दरबार हो ।
३. छानी–छानी रस लिने अति निष्ठुरी डुलुवा भवरा ।
४. आउन बसौं पियारी मिर्मिरे झयालैमा ।

यी चारवटा गीतहरूका पूरै पङ्क्ति रुम्जाटार स्मारिकामा छापिएको छ । यस्तै गरी २०६१ सालमा सहिद स्मृति बहुमुखी क्याम्पस, रत्ननगर चितवनको स्मारिका वन्दनामा ठुमरीकी रानी मेलवादेवीको रामकहानी भन्ने शीर्षकमा यो लेखन्तेको एउटा लेख छापिएको छ ।

२०५४ सालमा रेडियो नेपालबाट कपी गरिएका ४ वटा गीतको क्यासेट २०६२ सालमा मैले चितवनको सिनर्जी एफएमलाई दिएँ । उसले एक दिन बजायो पनि । क्यासेट दिएपछि सिनर्जीले मलाई सीडी बनाएर दिएको छ र यी गीतहरू मैले मेरो कम्प्युटरमा सुरक्षित राखेको छु ।

यस्तै अर्को प्रसङ्ग पनि बताउनु जरुरी ठानेको छु । त्यो के भने मेलवादेवीकी माइँली बहिनीकी छोरी यही चितवनमा बखानसिंह गुरुङकी बुहारी भएर आउनुभएको रहेछ । उहाँसित उहाँका छोरा शुक्रध्वज गुरुङमार्फत् भनपा २, क्षेत्रपुरमा २०६१ सालमा भेट भएको थियो । उहाँले बताएअनुसार मेलवादेवीकी कान्छी बहिनीले एक चीनियासित विवाह गरेकी थिइन् । साथै मेलवादेवीकी छोरी, विमला दीक्षित जो कानपुरमा विवाहिता भएर बसेकी थिइन्, उनी नेपालमा आमाकाबारे खोजी गर्न आउँदा भेट भएको थियो भनेर बताउनुभयो । शुक्रध्वज गुरुङकी आमाले म रुम्जाटारको भएको हुनाले माइती देशको भनेर साह्रै माया गर्नुभएको थियो ।

कुरो बुझदै जाँदा मेलवादेवी आजभन्दा ७०÷८० वर्षपहिले नै यो औलोको घर चितवनमा आएकी थिइन् । इतिहासविद्हरू भन्दछन् – चितवन एक ऐतिहासिक सिकारस्थल हो । यहाँको जङ्गलमा देश–विदेशका बडेबडे राजा–महाराजाहरूले सिकार खेलेका थिए । नेपालका चन्द्रशमशेर पनि सिकारका ठूला सौखिन थिएन । उनले धेरैपटक चितवनमा सिकार गरेको कुरो पढ्न पाइन्छ । (डा. देवीप्रसाद कँडेल, चितवन एक ऐतिहासिक सिकारस्थल, चितवन महोत्सव स्मारिका, २०५७) यसरी सिकारमा आउँदा दरबारको ठूलो फौज आउने गर्दथ्यो र त्यसमा भाइभारदार, हुक्के, द्वारे, सुसारे, केटी नर्तकी, गायक, वादक सबै आउने गर्दथे । मेलवादेवी स्वरकी धनी थिइन् । चन्द्रशमशेरले छोरीसरह उनलाई माया गर्दथे भनिन्छ । त्यसो भएकाले मेलवादेवीको मधुर स्वर सुन्नका निम्ति उनलाई सिकारस्थलमा ल्याउने गरिन्थ्यो । जनश्रुति त कतिसम्म छ भने मेलवादेवीले गीत गाउँदा जङ्गलका मृगबच्चाहरू ट्वाँ परेर सुन्थे । यसरी मेलवादेवीको कोकिलकण्ठले लठ्ठ परेका मृगबच्चाहरूलाई नमार्नु भन्ने चन्द्रशमशेरको आदेश नै थियो रे । यस कुराको उल्लेख २०२८ सालमा सङ्गीत सरितमा मेलवादेवीकै छोरी विमला दीक्षितले पनि गरेकी छिन् ।

ठुमरीकी रानी उपाधिजस्तै रानी थिइन् मेलवादेवी, रामकी रानी । ठुमरी एक राग हो । भारततिर यसलाई गीत (गाना)का रूपमा पनि गाइन्छ । गीतका रूपमा यो स्थायी र अन्तरा मात्र भएको गीत हो भने रागका रूपमा यो बेजोड राग हो । यही राग गाउँदा भारतको इलाहावाद सङ्गीत सम्मेलनमा मेलवादेवीले ठुमरीकी रानीको उपाधि प्राप्त गरेकी थिइन् । सुनको मेडल पाएकी थिइन् । भारतमा उनले यस्ता धेरै मेडलहरू पाइन् । उनको मृत्युपछि ५० वटा त मेडलहरू नै जलाइएको थियो भनिन्छ । यो कुरा उनका धर्मपुत्र रामचन्द्र गुप्ताबाट जानकारी भएको उल्लेख पाइन्छ ।

त्यतिखेरको चलनअनुसार नेपाल अधिराज्यका विभिन्न गाउँबाट दरबारमा नवयुवतीहरू झ्किाइन्थ्यो । गाउको दुःखले गर्दा युवतीहरू दरबार जान रौसिन्थे र परिवारजनले पनि अरूको देखासिकी गरेर आफ्ना तरुनी छोरी–बहिनी दरबार पठाउथे । रुम्जाटारबाट धेरै गुरुङ चेलीहरू दरबार भित्रिएका थिए । मेलवादेवी ७ वर्षकै उमेरमा आफ्नी आमा सतनदेवीसंग काठमाडौं भित्रिएकी थिइन् । उनकी आमा दरबारकी केटी थिइन् (दरबार पसेकी थिइन्) । मेलवादेवी प्रतिभाशाली थिइन् । उनले दरबारमा ठूला सङ्गीतज्ञहरू (बालाप्रसाद शर्मा, ढुण्डे खा, गणपत, खेमचन्द्र, माधवप्रसाद आदि उस्तादहरू) संग सङ्गीत सिक्ने अवसर पाइन् । उनको स्वर पनि राम्रो भएकाले गायनक्षेत्रमा पनि अघि बढिन् । उनी सुमधुर स्वरकी धनी बनिन् । तामदान (डोली) चढेर उनी राणाहरूका विभिन्न दरबारहरूमा आयोजना हुने कार्यक्रमहरूमा गीत गाउन जाने गर्थिन् भन्ने उल्लेख भएको पाइन्छ । उनको स्वरबाट राणा प्रधानमन्त्री प्रभावित थिए र प्रभावित भएकाले नै सिकारमा जाने टोलीमा पनि मेलवालाई लिएर जान्थे भनिन्छ । तर नेपाललाई सतीले सरापेको देश भनेझ्ैं मेलवादेवीको प्रतिभाको संरक्षण र सम्बद्र्धन गर्नुपर्नेमा उनको प्रतिभाको ईष्र्या र दुस्मनी गर्नेहरू भित्रभित्रै जगमगाउन थाले र खानेकुरामा विष मिसाई कोकिलकण्ठी मेलवादेवीको स्वर बिगारिदिए भन्ने पनि पाइन्छ । मेलवादेवीको स्वर नबिग्रियोस् भनेर चन्द्रशमशेरले बेलायतबाट डाक्टर झ्किाएका थिए भनिन्छ ।

उच्च मूल्यबोध भएकी प्रतिभाशाली गायिका दरबारिया कलाको मूल्य थाहा नभएका मान्छेहरूको माखेजालमा टिक्न सकिनन् । अर्कोतिर उनको सम्बन्ध शुक्रराज शास्त्रीजस्ता क्रान्तिकारी व्यक्तित्वसित नजिकिएको थियो । राणाहरूको अत्याचार सहन उनलाई मुस्किल भएको थियो । त्यस्तो भएकोले उनी दरबारबाट निस्किइन् । उनी निस्कँदा सिंहदरबारको अघिल्लो ढोकाबाट निस्किइन् ।

सङ्गीतक्षेत्रकी यति विराट प्रतिभा नेपालबाट पलायन भएर कलकत्तामा गई सङ्गीतको स्कुल चलाएर बसिन् भन्दा मन खिन्न हुन्छ । के गर्ने ? लेखनाथले भनेकै छन् – भिल्लको देशमा मणि । माल पाएर चाल नपाएपछि यस्तै हुन्छ । राणाहरू सौखिन त थिए तर कलाका पारखी थिएनन् भन्ने कुरालाई यसले प्रमाणित गरेको छ । नत्रभने भारतमा भएका सङ्गीत सम्मेलनमा समेत अब्बल उभिएकी, गुरुङ परिवारबाट आएकी एक होनहार नेपाली चेलीलाई देशबाट खेद्दा शासकहरूको मन रुनुपर्ने हो । तर के रुन्थ्यो बबरशमशेरले त धेरै दुःख दिए भनिन्छ । भगतकृष्णसित जुन विवाह भयो मेलवादेवीको, त्यो गहिरो मिलन थिएन, दरबारिया षड्यन्त्रको परिणाम थियो भन्ने कुरा भगतकृष्णलाई छोडेर दुईजना छोरी र दुईजना छोराहरू लिएर एक्लै कलकत्ता प्रस्थान गर्नुले नै बताउँछ । तर कलकत्तामा उनका छोराहरू बचेनन् । दुइ वटी छोरीहरू शान्ता र विमला कतै भारततिरै विवाह गरेर बसेका छन् भनिन्छ । पछि २०१२ सालतिर कलकत्तामै मेलवादेवीको स्टोभ पड्केर दुःखद मृत्यु भयो भनिन्छ ।

सरकारी तहबाट मेलवादेवीको खोजी नभए पनि जनस्तरबाट अहिले मेलवादेवीको केही अध्ययन भइरहेका छन् । रामशरण दर्नाल, सुबी शाह, प्रकाश सायमी जस्ता लेखकहरूले मेलवादेवीलाई प्रकाश पार्ने काम गरिरहेका छन् । यस्तै, उनकै जन्म गाउँकी सङ्गीता गुरुङले मेलवादेवीको जीवनी, व्यक्तित्व र कृतित्वबारे स्नातकोत्तर तहको शोध गरेकी छिन् । उनकै गाउँबाट केही उत्साही व्यक्तिहरूले मेलवादेवीको सोधखोज गर्ने, गोष्ठीहरू गर्ने, पत्रिका, स्मारिका प्रकाशन गर्ने आदि काम गरिरहेका छन् । यसरी नै यो कृतिकार पनि यसै लाममा लामबद्ध बनेको छ ।

मेलवादेवीको गायनमा मौलिकता छ, नेपालीपन छ र छुट्टै स्वरको गुञ्जायस छ भन्ने मूल्याङ्कन विद्वान्हरूले गरेका छन् । उनी मधुर स्वरकी धनी र उच्च मूल्यबोध भएकी नेपाली जाति गायनकी एक शीर्ष व्यक्तित्व थिइन् । उनी नेपाली गीत रेकर्ड गर्ने पहिलो र गाउने पनि पहिलो गायिका हुन् । उनको गायनमा शास्त्रीय सङ्गीतको प्रभाव र लोकसङ्गीतको परिष्कृत अभिव्यक्ति पाइन्छ भनिन्छ । वास्तवमै मेलवादेवी गीत–सङ्गीतक्षेत्रकी एक नायिका हुन् । भेडीगोठ, राढीपाखी उद्योग आदि पेसा र दरबारमा पस्ने प्रवृत्ति भएका मध्यम वर्गको गुरुङ परिवारमा जन्मेकी मेलवादेवीले जुन साहस, दृढता, धैर्य, स्वाभिमान देखाइन र गीत–सङ्गीतका क्षेत्रमा जुन प्रवीणता हासिल गरिन्, उनको स्वरमा जुन लालित्य र मधुरता थियो, यी सबैको हिसाब गर्ने हो भने मेलवादेवी नेपालकी एक गौरव हुन् । उनीबाट आज हामीले धेरै कुरा सिक्न सक्छौं भन्ने कुरा सगर्व भन्न सकिन्छ ।