अमर गिरी : एउटा वैचारिक कवि

अमर गिरी समकालीन नेपाली प्रगतिवादी कविता क्षेत्रका एक सुपरिचित प्रतिनिधि कवि हुन् । तीसको दशकदेखि आजपर्यन्त निरन्तर कविता लेखनमा सक्रिय गिरी एक प्रखर विचारक, साँस्कृतिक चिन्तक तथा कुशल वक्ताका रुपमा समेत स्थापित छन् । उनले दाङको जनपक्षीय पत्रकारिता, साहित्यको संस्थागत उन्नयन र वामपन्थी राजनीतिका क्षेत्रमा महत्वपूर्ण योगदान गरेका छन् । प्रगतिशील लेखक सङ्घ, दाङ शाखाका संस्थापक अध्यक्ष हुँदै समयक्रममा त्यसको केन्द्रीय अध्यक्षको जिम्मेवारी पनि निर्वाह गरेका गिरी राप्ती साहित्य परिषद्का अध्यक्ष तथा गाउँघर साप्ताहिकका सम्पादक पनि रहिसकेका छन् । त्यसबाहेक उनले चलचित्र विकास बोर्ड र नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा रहेर पनि देशको कला, साहित्य र संस्कृतिको संरक्षण तथा उत्थानका लागि सिर्जनात्मक काम गरेका छन् । उनले जीवनमा माध्यमिक तहदेखि विश्वविद्यालय तहसम्मका धेरै विद्यार्थीहरुलाई शिक्षण—प्राध्यापन गरेर आफूमा भएको ज्ञानलाई बाँडेका छन् भने विभिन्न अवसरमा आफ्ना वैचारिक चिन्तन र विश्वदृष्टिकोणलाई कलात्मक अभिव्यक्तिमा प्रस्तुत पनि गरेका छन् ।

अमर गिरीले प्रगतिवादी नेपाली समालोचना, साँस्कृतिक निबन्ध र माक्र्सवादी सौन्दर्य चिन्तनका क्षेत्रमा उल्लेखनीय योगदान गरेका छन् । उनी मूलत: एउटा वैचारिक जनपक्षीय कवि हुन् । खासगरी प्रखर वैचारिक चेतना र कलात्मक सौन्दर्य दुवैको सुन्दर संयोजन गरी कविता लेख्ने गिरी आजका सिर्जनशील हस्ताक्षर हुन् । कवि गिरीका कवितामा पाइने प्रवृत्तिहरुमध्ये वर्गचेतनाको अभिव्यक्ति सबैभन्दा महत्वपूर्ण प्रवृत्ति हो । उनले अधिकांश रचनाभित्र समाजमा हुनेखाने वर्गले हुँदा खाने वर्गमाथि गर्ने विविध प्रकृतिका शोषण, अन्याय र ज्यादतीहरुलाई सजीव रुपले चित्रण गर्नुका साथसाथै त्यसबाट उनीहरुलाई उन्मुक्ति प्रदान गर्नुपर्ने खाँचो पनि औंल्याएका छन् । उनले रचनामा गरिब किसान, मजदुर र कमैयाजस्ता दीनहीन जनजिन्दगीहरुप्रति गहिरो सहानुभूतिका साथसाथै उनीहरुको श्रम, मेहनत र परिश्रमप्रति उच्च सम्मान भाव पनि प्रकट गरेका छन् । उनले कवितामा सामाजिक न्याय, विद्रोह र परिवर्तनका आकाङ्क्षाहरुलाई प्रखर रुपले अभिव्यक्ति दिएका छन् । उनका सबै कालखण्डमा रचिएका कविताका सङ्ग्रहहरु यसका विश्वासिला साक्षी बनेका छन् । उनी निरङ्कुश पञ्चायती व्यवस्थादेखि छयालिस सालको राजनीतिक परिवर्तनपछि आएको प्रजातन्त्र अनि बैसठ्ठी त्रिसठ्ठी सालको ऐतिहासिक परिवर्तनपछिको सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रसम्म आउँदा पनि पूर्ण सन्तुष्ट हुन सकेका छैनन् । समाजको वर्गचरित्र र त्यसले सिर्जना गरेको विकृत संस्कृति राजनीतिक नेतृत्वको टिठलाग्दो साँस्कृतिक चिन्तन र चरम सत्तालिप्सा, बौद्धिक वर्गको चिन्तालाग्दो भूमिका तथा आम जनताको जीवनमा भएगरेका परिवर्तनहरुले अझैसम्म ल्याउन नसकेको सुधारप्रति कविको तीव्र गुनासो अझै कायम छ । समाजको उपरी संरचनामा केही परिवर्तनहरु देखिएका भए तापनि आधारभूत रुपले नेपाली समाजको संरचना फेरिन नसकेकोमा उनका कविताहरुले गम्भीर सरोकार राखेका छन् । उनका प्रारम्भिक चरणदेखि आजपर्यन्तका कविताको वैचारिक भूमि क्रान्ति, विद्रोह र परिवर्तनबोधी चेतनालाई नै मुखरित गर्नु रहेको देखिन्छ । उनका कतिपय कविताले नेपाली समाजमा महामारीजस्तै दिनदिनै फैलिरहेको चरम उपभोक्तावादी संस्कृति र भूमण्डलीकरणका दुष्प्रभावहरुलाई पनि उत्तिकै प्राथमिकता दिएर प्रस्तुत गरेका छन् भने नेपाली युवाहरुको विदेश पलायनको डरलाग्लो सिलसिलाप्रति समेत टिप्पणी गरेका छन् । उनले रचनामा दिनदिनै बढिरहेको बैदेशिक हस्तक्षेपको विरोध गर्दै राष्ट्रिय स्वाभिमान र अखण्डताको पक्षमा वकालत गरेका छन् भने एउटा समुन्नत देशभित्र आफ्नै पसिनामा बाँच्ने परिश्रमी जनताको सुनौला सपना साकार भएको भविष्यको परिकल्पना पनि गरेका छन् । उनका केही रचनामा आञ्चलिक परिवेश, वैयक्तिक जीवनका सन्दर्भ र स्थानीय पात्रहरु पनि आएका छन् तर तिनले अन्तत: कविको सामाजिक चिन्तन र विश्वदृष्टिकोणलाई नै प्रतिनिधित्व गर्न सफल देखिएका छन् । उनका केही कवितामा अतीतको स्मृति बिम्ब प्रस्तुत भएको पाइन्छ भने केही रचनामा जीवनका मर्म, गुनासा र सुस्केराहरु पनि प्रकट भएका छन् । उनका सबै कविता गद्य शैलीको संरचनामा छन् तर तिनमा गजबको लयचेतना र लोभलाग्दो साङ्गीतिक स्पन्दन भेटिन्छन् । उनका तुलनात्मक रुपले केही लामा कवितामा आख्यानात्मकताको स्पर्श पनि भेटिन्छ भने छोटा कवितामा भावको गम्भीर र धारिलो प्रकटीकरण । उनका अधिकांश रचनामा सार्थक बिम्ब र प्रतीकहरुको आयोजना गरिएको छ भने कतिपयमा मिथककहरुको पुनसिर्जन पनि भएको पाइन्छ । उनका रचना अलङ्कार प्रयोगका दृष्टिले पनि महत्वपूर्ण रहेका छन् । उनका कविताले समाजमा विद्यमान वहुआयामिक विकृति, विसङ्गति र विदु्रपताहरुप्रति तीखो व्यङ्ग्य पनि प्रहार गरेका छन् ।

समग्रमा कवि अमर गिरीका कविता प्रगतिवादी चिन्तनको आलोकमा नेपाली समाजको राजनीतिक घटनाक्रम, समाजमा विद्यमान सामाजिक, साँस्कृतिक, आर्थिक स्थिति तथा बदलिँदो विश्व सन्दर्भसमेतलाई हेर्ने विश्वासिला काव्यिक दस्ताबेज बन्न पुगेका छन् । उनको काव्यिक सौन्दर्य वर्गचेतनाको बलियो आधारभूमिमा उभिएको छ भने विद्रोह र परिवर्तनको रङ्गीन सपना उनको वैचारिक स्वर बनेर आएको छ । यसले नै कवि अमर गिरीलाई समकालीन नेपाली कविताका क्षेत्रमा एउटा प्रतिनिधि हस्ताक्षरको पहिचान र छबि प्रदान गर्न सफल भएको छ ।