इतिहास के हो ?
इतिहासलाई सजिलैसित बितेका कुराको रूपमा लिने गरिन्छ । संस्कृत भाषामा यसको अर्थ विगत यस्तो भएको हो हुन्छ । अंग्रजी भाषामा यसलाई हिस्टोरी (History) भनिन्छ र यो ग्रीकेली भाषाको शब्द हिस्टोरीया(Historia) बाट बनेको हो । ग्रीकेली भाषामा यसको अर्थ वास्तवमा के भएको हो ? भन्ने हुन्छ । इतिहास के हो भन्ने सम्बन्धमा सर्वप्रथम ५०० ई.पू.तिर ग्रीकेली विद्वान हिरोडोट्स (Hirodotus) ले आफ्नो धारणा व्यक्त गरेका हुन् । उनले नै तात्कालिक स्थितिमा वैज्ञानिक पद्धतिअनुसार घटनाहरूको प्रत्यक्षदर्शीको आधारमा खाडी युद्ध (Persian Wars) नामक इतिहासको ग्रन्थ सर्वप्रथम लेखेका हुन् । त्यसैले उनलाई इतिहासका जनक(Father of History) भन्ने गरिन्छ ।
इतिहास के हो ? भन्नेबारे अनेक अवधारणाहरू पाइन्छन् । आफूलाई ईश्वरका चक्र भन्ने अध्यात्मवादीहरू इतिहासलाई ईश्वरको अभिव्यक्त स्वरुप, ईश्वरको अनुग्रहपूर्ण रञ्जन, ईश्वरको अनुपम इच्छा पत्र, ईश्वरद्वारा लेखिएको घोषणापत्र आदि भन्ने गर्दछन् । इतिहासको मर्म नबुझ्नेहरू यसलाई उहिलेको र खुइलिएको कुरा भन्ने अर्थमा काल्पनिक गाथा, मिति–सङ्कलनको पात्रो र केवल शासकहरूको विवरण भन्ने गर्दछन् । यथार्थवादी विद्वानहरू इतिहासलाई सत्यको खोज, विगतका घटनाहरूको विस्तृत रूप, जीवन अनुभवको खानी, मानव सभ्यताको कथा आदि भन्ने गर्दछन् । केही विद्वानहरूले यसलाई अतीतका घटनाको अवलोकन, अतीत र अनन्तबिचको संवाद, भूतकालको वैज्ञानिक लेखन भनेका छन् । भौतिकवादीहरूको अनुसार इतिहास मानव–समाजको उत्थान र पतनको इतिहास हो । मार्क्सवादीका प्रणेता कार्लमाक्र्स;{(Karl Marx) १८१८–१८८३ ईं० ले कम्युनिस्ट पार्टीको घोषणापत्र (१८७५ ई.) मा लेखेका छन् – अहिलेसम्म विद्यमान रहेका सबै समाजहरूको इतिहास वर्ग सङ्घर्षको इतिहास हो ।
कतिपय विद्वानहरूले इतिहासको आलोचना गर्दा इतिहासलाई हानिकारक, महत्त्वहीन, निरर्थक, अनुपयुक्त आदि भन्ने गरेका पाइन्छ । नेपालमा उहिलेको कुरा खुइलियो भन्ने इतिहास विरोधी आह्वानको साथै आगो ताप्नु मुढाको कुरा सुन्नु बुढाको भन्ने इतिहासको पक्षमा रहेको आहान पनि प्रचलित रहेको पाइन्छ । अतीतका खोजले वर्तमानको उपेक्षा हुने र भविष्य ओझेल पर्न जाने हुनाले इतिहासबाट व्यावहारिक लाभ हुँदैन भन्ने तर्क पनि सुन्न पाइन्छ । अध्यात्मवादीहरूले त इतिहासले आत्मा, ईश्वर र पारमार्थिक तथ्यको खोज नगर्ने हुनाले दार्शनिक आधारमा इतिहासको अध्ययन गर्नु निरर्थक छ भनी आलोचना गरेको पाइन्छ । भाग्य र पूर्व जन्मलाई जीवनको आधारशिला मान्ने अध्यात्मवादीहरूले यसरी भूतकालको घोर उपेक्षा गर्नु आफैँमा हास्यास्पद छ । तर वैज्ञानिक भौतिकवादीहरूले भने सही रूपमा इतिहासको समालोचना गरेका छन् । उनीहरूका अनुसार विगतबाट सिक्दै वर्तमानमा सही कदम चालेर भविष्यको मार्ग बनाउन खोज्नु समयको माग हो । भौतिक कुराहरूको अध्ययन गर्नु लाभदायक र सार्थक छ भने अभौतिक वा अवास्तविक कुराहरूको अध्ययन लाभहीन र निरर्थक छ ।
क्रमशः :
