मनका स्वरहरूभित्र मन, समय र कविता

कविताका माध्यमबाट आफ्ना विचार, अनुभव, अनुभूति र संवेदनालाई अभिव्यक्त गर्ने कार्य युगौँदेखि हुँदै आएको छ र मानिसले आफ्ना विचार, अनुभव, अनुभूति र संवेदनालाई अभिव्यक्त गर्ने कार्य पनि अनन्तकालसम्म नै रहिरहने कुरामा विश्वस्त हुन सकिन्छ । तर कवितालाई साँचो अर्थमा ‘कविता’ बनाउनका लागि भने प्रतीक एवम् बिम्बको प्रयोगका साथै कलात्मकताको आवश्यकता पर्ने कुरामा विवाद छैन । यही कलात्मकताले कवितामा प्राण भर्छ र पाठकहरु त्यो पढेर आह्लादित हुन्छन् । म यतिखेर रामबाबु दाहाल (२०१८) को कवितासङ्ग्रह मनका स्वरहरुलाई यिनै भनाइहरुका आधारमा हेर्ने प्रयास गरिरहेछु । तर कवितासङ्ग्रह पल्टाउनुअघि उनका विगतका साहित्यिक कार्यहरु र सक्रियतालाई अलिकति चर्चा गर्न चाहन्छु ।

अलिकति पृष्ठभूमिका कुरा
रामबाबु दाहाललाई मैले चिनेको पनि करीब ४४/४५ वर्ष भइसकेछ । यो अवधिलाई छोटो भन्न सकिन्न । मैले चिन्दा रामबाबु दाहाल किशोरावस्थाबाट युवावस्थामा प्रवेश गर्दैथिए, अत्यन्त सक्रिय र ऊर्जावान् थिए । यो २०३४/३५ सालतिरको कुरा हो । त्यसैबेला सन् १९७५ लाई संयुक्त राष्ट्रसङ्घले अन्तर्राष्ट्रिय बालवर्ष घोषित गर्‍यो । त्यही सन्दर्भ पारेर रामबाबु दाहाल र उनका भाइ कृष्णबाबु दाहाल (अहिले कृष्ण पहाडीका रुपमा चर्चित व्यक्तित्व) को संयुक्त सम्पादनमा नवागन्तुक छचल्काहरु नामको पत्रिका बालविशेषाङ्कका रुपमा तीन अङ्क प्रकाशित भयो । विराटनगरको अहिलेको नयाँ पुस्तालाई रामबाबु दाहालको विगतको यो सक्रियता र ऊर्जाबारे थाहा नहुन पनि सक्छ । उक्त पत्रिकाको सल्लाहकारमा म पनि थिएँ । वरिष्ठ कथाकार देवकुमारी थापा, लोकसाहित्यविद् एवम् मोरङ जिल्ला पञ्चायतका तत्कालीन सभापति काजीमान कन्दङ्वा पनि त्यसको सल्लाहकार हुनुहुन्थ्यो जस्तो लाग्छ । यी सब कुराको उल्लेख यसकारण पनि महत्वपूर्ण छ, उनको साहित्यिक रुचि र लगाव, लेखन ऊर्जा र सक्रियता पछिल्लो चरणमा अचानक देखापरेको मात्र होइन । तर, एउटा कुरा भन्नैपर्छ, त्यो ऊर्जा र सक्रियता बीचको अवधिमा देखिएन र त्यसले उनको सिर्जनात्मक व्यक्तित्वलाई छायामा पार्‍यो । उनले मनका स्वरहरुको आत्मकथनमा भनेका पनि छन् : कविता सानैदेखि लेखियो । लेखिरहेछु । रहरमा, लहडमा वा मनका भावना सल्बलाएर लेख्ने क्रम जारी छ । प्रारम्भमा केही कविता विभिन्न पत्रपत्रिकाहरुमा प्रकाशनार्थ पठाउँथे र छापिएका पनि थिए । बीचमा त्यो रहर पनि हुन छाड्यो तर लेख्न लेखिरहेकै छु ।
उनको भनाइबाट पनि के स्पष्ट हुन्छ भने उनी लेखनमा निरन्तर सक्रिय छन् । तर उनकै भनाइअनुसार पनि लेखिएका कविताको संरक्षण र प्रकाशनतिर भने ध्यान नदिँदा धेरै हराए, च्यातिए । तथापि, ढिलै भए पनि पहिलो सिर्जनात्मक कृतिको रुपमा मनका स्वरहरु लिएर आएकोमा स्रष्टा रामबाबु दाहाललाई नेपाली साहित्यवाटिकामा हार्दिक स्वागत छ ।

कविताको सङ्ख्या र स्वरुप
मनका स्वरहरुमा जम्मा ६५ कविता सङ्गृहीत रहेका छन् । तीमध्ये गुन्गुनाउँ कि ? (पृ. ५४) र गीत (पृ. ७०) गीतिसंरचनामा छन् भने बाँकी सबै गद्यकविता हुन्् । यस कृतिमा भएका कवितामध्ये सबैभन्दा छोटो कविता समय वेग (पृ. ३) छ पङ्तिमा संरचित छ भने सबैभन्दा लामो कविता केही चिन्तन (पृ. ६६–६९) ८९ पङ्तिमा विस्तारित छ । सङ्ग्रहमा भएका कवितामध्ये अधिकांश आकारका दृष्टिले छोटा र मध्यम खालका छन् । प्रश्न, रातको प्रभात, स्वप्नभङ्ग, अखबार, सन्ताप, मनको कहर, कुरुप समय, एउटा स्वप्नयात्रा, तिमी, यो रात निँदसँग, जून, पर्खाइ, नि:सन्देह, समय, मन र तिमी, मृत कवि, जनाउ, समयको कविता, पूmल शीर्षकका कविताहरु यस सङ्ग्रहका छोटा कविता हुन् । अन्य कविताहरु पनि लामा छैनन् । यसबाट के स्पष्ट हुन्छ भने कवि रामबाबु अनावश्यक रुपमा कवितालाई लम्ब्याउन चाहँदैनन् । छोटा तर अर्थपूर्ण कविता नै उनको कवितालेखनको अभीष्ट हो । सङ्ग्रहका कविताहरुका आधारमा उनी सरल, सघन र भावपूर्ण कवितालेखनका पक्षमा रहेको स्पष्ट हुन्छ र त्यही मार्ग समाएर अघि बढेको देखिन्छ । उनका कविता लम्बाइका आधारमा मात्र छोटा नभई पङ्ति–संरचनाका आधारमा पनि छोटो भएको तथ्यका लागि मृत कवि शीर्षकको एउटा कविता

उदाहरणका लागि प्रस्तुत छ :
उदेकको
एउटा समाचार
अखबारको एउटा कुनामा
छापिँदा
त्यो समाचार
के थियो कुन्नि ?
मैले थाहा पाइनँ
किनभने म मरेको
त्यो दिन भोलिपल्ट भइसकेको थियो । (पृ. ७६)
माथिको कवितामा जम्मा २३ शब्द मात्र प्रयोग भएको छ तर कविता पूर्ण छ । यस प्रकारका कविता मनका स्वरहरुमा निकै रहेका छन् । लामो हुँदैमा कविता राम्रो हुन्छ, स्पष्ट हुन्छ भन्ने भ्रमबाट कवि मुक्त छन् । उनी अनावश्यक शब्दहरुको भीड जम्मा गरेर कवितालाई लम्ब्याउने पक्षमा छैनन्, देखिँदैनन् ।
तीन विषय : मन, समय र कविता
यस कवितासङ्ग्रहमा कविले सबैभन्दा बढी तीन विषयलाई आफ्नो अभिव्यक्तिको माध्यम बनाएका छन् : मन, समय र कविता । सङ्ग्रहका एक तिहाइ कविता यिनै विषयका वरिपरि घुमेका छन् र तिनका माध्यमबाट कविले जीवनलाई हेर्ने र जगत्लाई बुझ्ने प्रयास गरेका छन् ।

मनस“गको कवि–मोह
यस कृतिमा मनलाई मात्र विषय बनाएर लेखिएका ८ वटा कविता छन् : साँझको मन, मन तरङ्ग, मनको कहर, तमाम मनहरुलाई सम्बोधन, स्वप्निल मन, मन र तिमी, मन आपैmँलाई मात्र र मनका स्वरहरु । वास्तवमा कविता एक प्रकारले आपैmसँगको वार्ता पनि हो, बहस पनि हो अनि विचार पनि हो । त्यसैले कविहरु मनसँग वार्ता र बहस गर्न रुचाउँछन् । मन अमूर्त छ, समय र ऋतुअनुसार यो परिवर्तन भइरहन्छ । त्यो परिवर्तनसँगै स्रष्टाहरुको अनुभूतिहरु पनि फरक हुन पुग्छन् । बिहानको मन साँझ पर्दा फरक भइसकेको हुन्छ । त्यसैले कवि रामबाबु दाहालको साँझको मन बेग्लै हुन पुग्छ । सबै काम सम्पन्न हुँदा र सबै हरहिसाब दुरुस्त हुँदा पनि मन किन ‘लयविहीन लय’मा अल्मलिइरहन्छ भनेर उनी आपैmँसँग प्रश्न गर्छन् । उनका मनसँग सम्बन्धित केही कवितामा मनका उहापोहहरु अभिव्यक्त भएका छन् भने केही कवितामा मन साटासाटको प्रसङ्ग पनि आएका छन् । उनले एउटा कवितामा भनेका छन् :
यो मन तिमीलाई
पैँचो दिए, कहिले फर्कन्न । (मन आपैmँलाई मात्र, पृ. ७७)

मनको कहर कवितामा उनी सन्नाटामा कसरी मनको जिजीविषाले पखेटा फिँजाउँछ भन्ने कुराको बयान गर्छन् । मन स्वप्निल हुँदाको अवस्थाको चित्रण उनको स्वप्निल मन कवितामा पाइन्छ । उनी मनको स्वतन्त्रताको पक्षमा छन् । मनलाई कसैको कब्जा राख्नुको विरुद्ध छन् उनी । आफ्नो मनलाई ‘सार्वभौभ स्वराज्य’ घोषणा गर्दै उनले स्पष्टसँग भनेका छन् :
मन आजबाट स्वाधीन र स्वतन्त्र हुने छन्
कुनै कसैको पन्जामा वा साम्राज्यमा
औपनिवेशिक कब्जामा हुने छैन
न त मनको सम्प्रभुसत्ता खण्डित हुनेछ ।
(तमाम मनहरुलाई सम्बोधन, पृ. ४९)
यसरी कवि रामबाबु दाहाल मनलाई लिएर सोचिरहन्छन् र त्यसलाई कविताका माध्यमबाट मुखरित बनाइरहन्छन् । किनभने मनलाई मुखरित गर्ने जिम्मा पनि त स्रष्टाकै हो ।

समयप्रतिको सचेतता
कविहरु स्रष्टा हुन् र उनीहरु समयप्रति सचेत हुन्छन् । यस कवितासङ्ग्रहमा पनि समयसँग सम्बद्ध ६ वटा कविता छन् : समय वेग, कुरुप समय, म बाँच्दै गरेको समय, समय आउँदोजाँदो घाम, समय र समयको कविता । यी कविताहरुले समयका बेग्लाबेग्लै रुप र अवस्थालाई कलात्मक ढङ्गले प्रस्तुत गरेका छन् । कुनै बेला यो रुप र अवस्था कविको मनस्थितिमा पनि भरपर्छ । सङ्ग्रहमा भएका समयसम्बद्ध कविताहरुमा पनि समयप्रतिको कविदृष्टिकोणमा यस्तो मनस्थितिको टड्कारो प्रभाव देखिन्छन् । कुरुप समय शीर्षकको कविता यस्तै कविता हो । म बाँच्दै गरेको समयमा भने कोरोना सङ्क्रमणपछि विश्वले भोग्दैआएको त्रासदीको चित्रण पाइन्छ :
मौन/चुपचाप स्वयम् बन्दी
यो स्तब्धता
फलामलाई फलामले काटेभैmँ
अदृश्य जीवाणुसँग
विना चहलपहल
नितान्त एक्लाएक्लै
लड्दै जाऊँ । (पृ. ३४)
कतिपय कवितामा समय अमूर्त रुपमा प्रस्तुत भएको छ र अमूर्तताभित्र पाठकले समयलाई खोज्नुपर्ने स्थिति छ । यसले कतिपय कविता बुझ्न कठिन भने छ ।

कविताको आह्वान
तर पनि लेख्छु कविता
जोहो छ बगे्रल्ती अनुभूत स्वरहरुको
मुखरित हुनु छ समय चेत
सजाउनु छ बिम्व र खिच्नु छ समय चित्र
चित्र कविता, विचित्र कविता (मेरो कविताको आराधना, पृ. २८)
उल्लिखित पङ्तिहरु सङ्ग्रहको २२ औँ कविताबाट उद्धृत गरिएका हुन्, जसमा कविले कविताको आराधना गर्नुका कारण स्पष्टसँग भनेका छन् । यसमा उनले कविताका लागि आवश्यक कुरा के–के हुन् भन्ने विषयमा आफ्नो धारणालाई पाठकसमक्ष राखेका छन् । उनका अनुसार कवितामा अनुभूति हुनुपर्छ, समयचेत हुनुपर्छ र त्यसलाई बिम्बका माध्यमबाट प्रस्तुत गर्नुपर्छ । यसबाट कविताको सिर्जनालाई उनले गम्भीर रुपमा लिएका छन् भन्ने बुझिन्छ । वास्तवमा कविता लेखिँदैन, सिर्जना गरिन्छ । शब्दको जोडघटाउ मात्र कविता हुँदो हो त लेखिए जति सबै कविता हुन्थे र लेख्नेजति सबै कवि । तर यथार्थ यसभन्दा भिन्न छ । त्यसैले कवितालाई सिर्जना भएको र त्यसलाई गम्भीर रुपमा लिनुपर्ने भाव उनको कवितामा अभिव्यक्त भएको छ ।
समयका स्वरहरुमा शीर्षकमै कविता शब्द प्रयोग भएका १० वटा र कवि शब्द प्रयोग भएका १ गरी ११ कविता छन् : मेरो कविता, मेरो कविताको आराधना, एउटा कविता–१, के लेखूँ कविता ?, ए कविज्यू, के हो कविता ?, एउटा कविता–२, मेरो पे्रम : मेरो कविता, ‘हजूर, एउटा कविता लेखूँ ?’, प्रणय दिवसमा मेरो कविता, मृत कवि र समयको कविता । शीर्षकमा कविता शब्द प्रयुक्त भए पनि ‘केही कविता’मा भने कविताइतर विषय प्रस्तुत भएका पाइन्छन् । कवितालाई विषय बनाएर लेखिएका केही कवितामा व्यङ्ग्यको स्वर पनि भेटिन्छन् । ए कविज्यू, के हो कविता ?लाई यसको उदाहरणका रुपमा लिन सकिन्छ । अनुमान गर्न सकिन्छ, कुनै चर्चित कविले भनेका कुराले मनमा प्रश्न जन्माएपछि उनले यो कविता लेखेका हुन् । त्यसैले उनले ती कविसँग प्रश्न गरेका छन्, के हो कविता ? लय, बिम्व, विद्रोह, विरह, विषय, कथ्य, ज्ञान आदि ।
यसका अतिरिक्त उनका कविताको शीर्षकमै रात शब्द आएका कविता ५ वटा रहेका छन् : रातको प्रभात, यो रात, रातको प्रहर, शुभरात्रि र यो रात निँदसँग ।

कवितामा आएका अन्य विषय
प्रस्तुत कवितासङ्ग्रहमा माथि उल्लिखित विषयबाहेक पनि अन्य धेरै विषयबारे लेखिएका कविता छन् । पे्रम प्रणयका रागात्मक अभिव्यक्ति भएका कविताहरुमा मोनालिसा, ओ प्रियतमा !, म आह्लादित छु र प्रणय दिवसमा मेरो कवितालाई लिन सकिन्छ । यस्तै सत्यमेव जयते र एक झ्वाँक शीर्षकका कवितामा कविको राष्ट्रियता र राष्ट्रिय चेतनासम्बन्धी भावना र विचारको प्रतिच्छाया पाइन्छ भने नकच्चराहरु र मति बिगार्ने अस्त्र शीर्षकका कवितामा हाम्रो राजनीति षड्यन्त्र र विकृतिको चित्रण रहेको छ । प्रकृतिका विभिन्न रुपसँगको सान्निध्यलाई उनले प्रश्न, साँझको मन, स्वप्नभङ्ग, जून, इलाम आदि शीर्षकका कवितामा प्रकट गरेका छन् । लकडाउन, कोरोना कहर, स्याल हुइय्या र म बाँच्दै गरेको समय पछिल्लो समयमा विश्वव्यापी रुपमा देखिएको कोरोना–त्रासदीकाकथा–व्यथा हुन् । प्रविधिका कारण फेरिएको एउटा परिस्थितिलाई उनले अखबार शीर्षक कवितामा अत्यन्त सरल सरस भाषामा प्रभावकारी ढङ्गले प्रस्तुत गरेका छन् । उनी कवितामा भन्छन् : बासी लाग्ने अखबार बिहान आउँछ (पृ. ८) । यस्तै लयविहीन लय, तिमी भेट्न आयौ र म स्थगित भएँ जस्ता सुन्दर कवितापङ्तिहरुले कविताको वजन बढाएको छ ।

कविताबारे स्रष्टा विचारको सादृश्यमा कविताहरु
समयका स्वरहरु कविताकृतिका कवितामध्ये सबैभन्दा पुरानो कविता जीवन … तीन थोक अभिव्यक्ति हो र यो २०३७ सालमा छापिएको छ । यस हिसाबले हेर्दा उनको काव्यसाधनाले ४० वर्ष नाघिसकेको देखिन्छ । तर उनले आत्मकथनमा स्वीकारेजस्तै कताकता अल्छीपनको प्रभाव भने भेटिन्छ । साहित्य सिर्जना हो र साधना पनि । त्यसैले यसले निरन्तरता खोज्छ र त्यही निरन्तरताले लेखकलाई ‘स्रष्टा’ बनाउँछ । उनमा कविता लेखनका लागि आवश्यक सिर्जन–क्षमता प्रशस्त छ भन्ने कुराका लागि कवितासङ्ग्रह स्वयम् साक्षी छ तर अब यसले साधनाको अपेक्षा पनि गरेको छ ।

उनले आत्मकथनमा आफ्ना कविताबारे यसो भनेका छन् :
कविता कविता हुन त्यसको प्राण भावप्रधान रुपमा स्थापित हुनुपर्दछ । लय त विभिन्न हुन सक्छ । मेरो कविता मैले पढ्न (वाचन गर्न) जान्दिनँ तर ती लयविहीन छैनन् । …कतिपय साहित्यानुरागीहरुले मेरा कविता दुरुह छन् भन्नुहुन्छ । मेरो कविता कविता हुन्, भाषण वा प्रबन्ध होइनन् । बिम्व, प्रतीक र शब्द तौलेर विषयवस्तुको विहङ्गमता र सूत्रात्मक अभिव्यक्ति नै कविताको शिल्प हो । मैले यसै नै गरेको छु जस्तो लागेको छ । मैले मेरो कविताको अर्थ यसो हो भन्दै स्वव्याख्या गर्नु हुँदैन । पाठकले जे बुझ्छन् सबै आफ्नै प्रकारले बुभूmन् भन्ने अभिमत पनि राख्दछु । जीवन जगत्का रहस्य भेदनमा काव्यात्मक अभिव्यक्ति सूत्रबद्ध आएका हुन्छन् । शृङ्गारिक बिम्वमा जीवन जगत्को बान्की यथार्थ बोलिएको हुन्छ ।
अब उनकै उल्लिखित भनाइका आधारमा उनका कवितालाई हेरौँ । उनका कविताहरुमा जीवन, जगत् र समयबारेका सघन आत्मचिन्तन र अनुभूतिहरु प्रशस्त पाइन्छन् । यी भनेका कविताका लागि आवश्यक कच्चापदार्थ हुन् । उक्त कच्चापदार्थलाई कलात्मक रुपमा प्रस्तुत गर्नु कविता हो । त्यो कलाचेतना पनि उनका कवितामा भेटिन्छन् । तथापि, उनले काव्यसाधनाका क्षेत्रमा अभैm अगाडि बढ्नु छ, त्यसैले विषयगत विविधता, काव्यिक शिल्प, कलात्मक प्रस्तुति लगायतका क्षेत्रमा अझ साधना भने अपेक्षित छ । मलाई लाग्छ, नेपाली कविताका क्षेत्रमा रामबाबु दाहालको यो सुखद् आगमन हो ।