० तपाईंको साहित्य लेखनको थालनी कसरी भयो ? कृपया बताइदिनुहुन्छ कि ?
धवलागिरी अञ्चलको बाग्लुङ्ग बजार मेरो जन्मस्थल । घरमा पुस्तक पसल हुँदा, पसलमा बस्दा पुस्तकहरु पढ्ने गर्थे । कथाको पुस्तक, जीवनी, निबन्ध त कहिले उपन्यासहरु पढ्ने हुन्थ्यो । कथाहरु पढ्दा आफूलाई पनि लेख्न मन लाग्थ्यो । जानी नजानी कथा लेख्ने गर्थें तर प्रकाशन गर्न योग्य छ/छैन थाहा हुँदैनथ्यो । त्यसै फालिन्थ्यो । पुस्तकहरु भएको वातावरणले आफूलाई लेखूँ–लेखूँ बनाउँथ्यो ।
० साहित्यको सिर्जना गर्ने भावना र प्रेरणा कसरी र को–बाट प्राप्त गर्नुभयो ?
सानै उमेरदेखि म शिक्षिका भएर काम गरेँ । एस.एल.सी.को परीक्षा २०२१ सालमा दिएँ । नतिजा प्राप्त नहुँदैदेखि विद्यालयमा अध्यापन गर्न थालेँ । २०३२ सालमा विवाह भएर म पाल्पामा आएँ । श्रीमानको पुस्तकपसल थियो । उहाँले पत्रकारिता गर्नुका साथै साहित्य पढ्ने र लेख्ने गर्नुहुन्थ्यो । उहाँले लेखेको रचना मैले पहिले सुन्ने मौका पाउँथे । उहाँको वरिपरि साहित्यिक पत्र–पत्रिका र पुस्तकहरु हुन्थे । फुर्सदमा ती पत्रिकाहरु र किताबहरु पढ्ने गर्दथे । यो वातावरणले ममा साहित्यिक भावनाहरु उब्जाउन मद्दत गर्यो । मलाई लेख्न प्रेरणा दिने व्यक्ति श्रीमान विनयकुमार कसजू हुनुहुन्छ । उहाँले कथालेखन, तथा स्मरण–लेख लेख्न प्रशिक्षण दिन थाल्नुभयो । म आफू पनि प्रशिक्षार्थी भएर सहभागी हुने अवसर दिनुभयो र मैले लेख्न थालेँ । प्रशिक्षण विभिन्न विषयमा हुने गर्दथ्यो । विमा, व्यवसाय, मुटुको रोग, आइटी, भूकम्प इत्यादि विषयमा कथा लेख्न अभ्यास गराउनु हुन्थ्यो । यसले विभिन्न विषयमा अभ्यास हुन सक्यो । मलाई लेख्न सक्ने बनाउनु भएको नै विनयसरले हो । मेरो प्रेरक व्यक्ति र गुरु उहाँ नै हुनुहुन्छ ।
० साहित्य सेवामा निरन्तर रूपमा लागिरहनुभएकी तपाईं यसबाट कतिको सन्तुष्ट हुनुहुन्छ ? कृपया बताइदिनुहोस् ।
मेरो अध्ययन र कार्यक्षेत्र मानव अधिकार र पत्रकारिता रह्यो । यसै विषयमा फिचर लेखहरु लेख्ने गर्दथे । साहित्यमा लेख्न थालेको दश–एघारवर्ष मात्र भयो । लेख्न म बालबालिकाका लागि र किशोरहरुको लागि लेख्ने गर्छु । तर मेरो लेखाइमा मिठास र लालित्यको कमी भएको महसुस गर्दछु । मानव अधिकार क्षेत्रमा र पत्रकारितामा लेख्ने गरेकोले पनि मेरो भाषामा मिठास भर्न नसकेको हो कि भन्ने लाग्छ । विषयवस्तु जुन लिने गर्छु त्यसमा भने म सन्तुष्ट नै छु । म आफूलाई सिकारु विद्यार्थी ठान्दछु । म अभ्यासरत छु । अध्ययन र लेखन अभ्यास दुबै मेरो लागि आवश्यक ठान्दछु ।
० नेपाली साहित्यमा महिला लेखिकाहरूको भूमिका र अग्रसारिता सम्बन्धमा तपाईं कस्तो धारणा राख्नुहुन्छ ?
नेपाली साहित्यमा महिला लेखिकाहरुको भूमिका र अग्रसारिता देखिन्छ नै । जति मात्रामा लाग्नुपर्ने हो त्यति लागेका छैनन् कि जस्तो लाग्छ । साहित्यलाई समाजको ऐना भन्ने गरिन्छ । समाजमा भएका घटनाहरुलाई हृदयङ्गम गर्नेमा पुरुषभन्दा महिला प्रवल हुने गर्छन् जस्तो लाग्छ । विशेषगरी महिलाहरुको बारेमा लेख्दा महिलाको समस्या र अनुभूति आफूले आत्मासात गरेर लेख्ने गरिन्छ । बालबालिका, किशोर, किशोरी वृद्धवृद्धा सबैको विषयमा पुरुषले भन्दा महिला स्रष्टाले बुझ्न र महसुस गर्न अगाडि हुन्छ जस्तो लाग्दछ । घरको जिम्मेवारीले लेखन अभ्यासको कमीले पछि परेका हुन सक्छन् । विदेशी साहित्यमा महिला लेखक र चित्रांकनकर्ता पनि धेरै पाउँदछौ ।
० “साहित्यकारहरू आ–आफ्नो विचार वा दृष्टिकोण कलात्मक तरिकाले उद्घाटन गर्ने माध्यम साहित्यलाई बनाउँछन् । वास्तवमा साहित्यमा मुख्य कुरो सिद्धान्त र दृष्टिकोण हुन्छ र त्यसलाई मार्मिक रूपमा जनसमक्ष पुर्याउन र उनीहरूलाई हृदयङ्गम गराउन कलात्मक सौन्दर्यकासाथ प्रस्तुत गरिन्छ ।” यस भनार्इंप्रति तपाईंको के धारणा छ ?
यो भनाइ ठीक हो । साहित्यलेखनमा कलात्मक सौन्दर्यका साथ प्रस्तुत गर्न सकिएन भने पाठहरुले पढ्न रुचाउँदैनन् र ग्रहण पनि गर्दैनन् । कलात्मक शैली साहित्यकारहरुमा हुनुपर्ने अनिवार्य सीपजस्तो लाग्दछ ।
० हालका विभिन्न साहित्यिक प्रतिष्ठानको साहित्यिक गतिविधि र साहित्यिक धारा सम्बन्धमा तपाईं कस्तो धारणा राख्नुहुन्छ ?
धेरैजसो प्रतिष्ठानबाट पुरस्कार कार्यक्रम राखेको पाइन्छ । प्रशिक्षण, साहित्यबारे छलफल गर्ने अनुभव साटासाट गर्ने कार्यक्रम हुन सके बेस हुने थियो जस्तो लाग्छ ।
दोस्रो काम कृति प्रकाशन गरिदिने व्यवस्था भए हुन्थ्यो नि जस्तो लाग्छ । अर्को कुरा सर्वसाधारण क्रयक्षमता नभएकाहरुले किन्न सुपथ मूल्यमा छापेर वितरण गर्न सके कति बेस हुन्थ्यो जस्तो लाग्छ ।
छिमेकी मुलुक भारतमा ट्रष्ट बनाएर सस्तो मूल्यमा राम्रो स्तरीय पुस्तकहरु उपलब्ध गरेको पाउँदछौं ।
० तपाईंलाई मनपर्ने स्वदेशी र विदेशी लेखकहरू को–को हुनुहुन्छ ? कृपया बताइदिनुहुन्छ कि ?
साहित्यको अध्ययन मैले गर्न पाएको छैन । शुरु–शुरुमा पढ्दा समालोचनात्मक दृष्टि राखी पढिएनछु । रहरले कहिले के कहिले के पढ्ने गर्थेँ । लेख्न थालेपछिको अध्ययन अलि फरक हुँदोरहेछ । वसन्ती, सेतो बाघ, चिसो चुल्हो पढेको सम्झना आउँछ । मदन पुरस्कार प्राप्त भएका पुस्तकहरु पनि खोजी–खोजी पढियो । स्कुल छँदा मोदनाथ प्रश्रितको पुस्तकहरु पढ्न एकदम मन पथ्र्यो । नारी बन्धन र मुक्ति, भूतप्रेतका कथा ‘चोर’ नानी उपन्यास, देशभक्त लक्ष्मी वाई, मानव, जब चल्छ हुरी, पारिजातको शिरीषको फूल, अनिंदो पहाड, मैले नजन्माएको छोरा आदि । दौलतविक्रम, गुरुप्रसाद मैनाली, मोदनाथ प्रश्रित, पारिजात, निलम निहारिका, कृष्ण धराबासी, अमर न्यौपानेका लेखन राम्रो लाग्छ ।
विदेशी लेखकमा तसलिमा नसरिन, मनोरमा जफा, रविन्द्रनाथ टाइगोर आदि मनपर्छ ।
० तपाईंको पहिलो प्रकाशित रचना कुन हो र तपाईंका प्रकाशित लेख–रचनाहरूमध्ये सबभन्दा मनपर्ने कुन रचना हो ?
केही रचनाहरु पत्र–पत्रिकामा प्रकाशित छन् । मसँग संकलनमा छैन । कथाको रुपमा प्रकाशित पहिलो रचना ‘सासू बोक्ने बुहारी’ हो । प्रकाशित कथासंग्रहमा रहेका भनूँ कि म अलमलिंदैछु । ‘सासू बोक्ने बुहारी’ मलाई मन छोएको कथावस्तु हो । त्यसैले यही भनूँ ?
० तपाईंलाई सधैं सम्झना रहिरहने कुनै साहित्यिक रोचक घटना भए कृपया झर्को नमानिकन उल्लेख गरिदिनुहोस् ?
समाजमा घटेका यौन सम्बन्धमा विषयमा देखे–सुनेका धेरै घटनाहरु छन् । विनयसर र आफू मिलेर लेख्ने निर्णय गरेका ५६ घटनाहरुको टिपोट गरेका थियौं । त्यस विषयमा लेख्ने प्रयास गरुँ कि भन्ने लागेको छ । आफू अध्यापन पेशामा भएको साथै महिला अधिकारको क्षेत्रमा लाग्दा धेरै मार्मिक घटनाहरुबारे जान्ने अवसर जुट्यो । हेरुँ कस्तो हुने हो ?
० यस बाहेक तपाईंको साहित्य सम्बन्धमा केही कुरा भन्न बाँकी छ भने बताइदिनुहोस् ।
लघुकथा लेख्ने रहर छ । सक्छु सक्दिनँ भविष्यमा निर्भर छ । केही थप लेख्न मन लागे तपाईंहरुसामु राख्ने नै छु । धन्यवाद !
० तपाईंको साहित्य लेखनको थालनी कसरी भयो ? कृपया बताइदिनुहुन्छ कि ?
धवलागिरी अञ्चलको बाग्लुङ्ग बजार मेरो जन्मस्थल । घरमा पुस्तक पसल हुँदा, पसलमा बस्दा पुस्तकहरु पढ्ने गर्थे । कथाको पुस्तक, जीवनी, निबन्ध त कहिले उपन्यासहरु पढ्ने हुन्थ्यो । कथाहरु पढ्दा आफूलाई पनि लेख्न मन लाग्थ्यो । जानी नजानी कथा लेख्ने गर्थें तर प्रकाशन गर्न योग्य छ/छैन थाहा हुँदैनथ्यो । त्यसै फालिन्थ्यो । पुस्तकहरु भएको वातावरणले आफूलाई लेखूँ–लेखूँ बनाउँथ्यो ।
० साहित्यको सिर्जना गर्ने भावना र प्रेरणा कसरी र को–बाट प्राप्त गर्नुभयो ?
सानै उमेरदेखि म शिक्षिका भएर काम गरेँ । एस.एल.सी.को परीक्षा २०२१ सालमा दिएँ । नतिजा प्राप्त नहुँदैदेखि विद्यालयमा अध्यापन गर्न थालेँ । २०३२ सालमा विवाह भएर म पाल्पामा आएँ । श्रीमानको पुस्तकपसल थियो । उहाँले पत्रकारिता गर्नुका साथै साहित्य पढ्ने र लेख्ने गर्नुहुन्थ्यो । उहाँले लेखेको रचना मैले पहिले सुन्ने मौका पाउँथे । उहाँको वरिपरि साहित्यिक पत्र–पत्रिका र पुस्तकहरु हुन्थे । फुर्सदमा ती पत्रिकाहरु र किताबहरु पढ्ने गर्दथे । यो वातावरणले ममा साहित्यिक भावनाहरु उब्जाउन मद्दत गर्यो । मलाई लेख्न प्रेरणा दिने व्यक्ति श्रीमान विनयकुमार कसजू हुनुहुन्छ । उहाँले कथालेखन, तथा स्मरण–लेख लेख्न प्रशिक्षण दिन थाल्नुभयो । म आफू पनि प्रशिक्षार्थी भएर सहभागी हुने अवसर दिनुभयो र मैले लेख्न थालेँ । प्रशिक्षण विभिन्न विषयमा हुने गर्दथ्यो । विमा, व्यवसाय, मुटुको रोग, आइटी, भूकम्प इत्यादि विषयमा कथा लेख्न अभ्यास गराउनु हुन्थ्यो । यसले विभिन्न विषयमा अभ्यास हुन सक्यो । मलाई लेख्न सक्ने बनाउनु भएको नै विनयसरले हो । मेरो प्रेरक व्यक्ति र गुरु उहाँ नै हुनुहुन्छ ।
० साहित्य सेवामा निरन्तर रूपमा लागिरहनुभएकी तपाईं यसबाट कतिको सन्तुष्ट हुनुहुन्छ ? कृपया बताइदिनुहोस् ।
मेरो अध्ययन र कार्यक्षेत्र मानव अधिकार र पत्रकारिता रह्यो । यसै विषयमा फिचर लेखहरु लेख्ने गर्दथे । साहित्यमा लेख्न थालेको दश–एघारवर्ष मात्र भयो । लेख्न म बालबालिकाका लागि र किशोरहरुको लागि लेख्ने गर्छु । तर मेरो लेखाइमा मिठास र लालित्यको कमी भएको महसुस गर्दछु । मानव अधिकार क्षेत्रमा र पत्रकारितामा लेख्ने गरेकोले पनि मेरो भाषामा मिठास भर्न नसकेको हो कि भन्ने लाग्छ । विषयवस्तु जुन लिने गर्छु त्यसमा भने म सन्तुष्ट नै छु । म आफूलाई सिकारु विद्यार्थी ठान्दछु । म अभ्यासरत छु । अध्ययन र लेखन अभ्यास दुबै मेरो लागि आवश्यक ठान्दछु ।
० नेपाली साहित्यमा महिला लेखिकाहरूको भूमिका र अग्रसारिता सम्बन्धमा तपाईं कस्तो धारणा राख्नुहुन्छ ?
नेपाली साहित्यमा महिला लेखिकाहरुको भूमिका र अग्रसारिता देखिन्छ नै । जति मात्रामा लाग्नुपर्ने हो त्यति लागेका छैनन् कि जस्तो लाग्छ । साहित्यलाई समाजको ऐना भन्ने गरिन्छ । समाजमा भएका घटनाहरुलाई हृदयङ्गम गर्नेमा पुरुषभन्दा महिला प्रवल हुने गर्छन् जस्तो लाग्छ । विशेषगरी महिलाहरुको बारेमा लेख्दा महिलाको समस्या र अनुभूति आफूले आत्मासात गरेर लेख्ने गरिन्छ । बालबालिका, किशोर, किशोरी वृद्धवृद्धा सबैको विषयमा पुरुषले भन्दा महिला स्रष्टाले बुझ्न र महसुस गर्न अगाडि हुन्छ जस्तो लाग्दछ । घरको जिम्मेवारीले लेखन अभ्यासको कमीले पछि परेका हुन सक्छन् । विदेशी साहित्यमा महिला लेखक र चित्रांकनकर्ता पनि धेरै पाउँदछौ ।
० “साहित्यकारहरू आ–आफ्नो विचार वा दृष्टिकोण कलात्मक तरिकाले उद्घाटन गर्ने माध्यम साहित्यलाई बनाउँछन् । वास्तवमा साहित्यमा मुख्य कुरो सिद्धान्त र दृष्टिकोण हुन्छ र त्यसलाई मार्मिक रूपमा जनसमक्ष पुर्याउन र उनीहरूलाई हृदयङ्गम गराउन कलात्मक सौन्दर्यकासाथ प्रस्तुत गरिन्छ ।” यस भनार्इंप्रति तपाईंको के धारणा छ ?
यो भनाइ ठीक हो । साहित्यलेखनमा कलात्मक सौन्दर्यका साथ प्रस्तुत गर्न सकिएन भने पाठहरुले पढ्न रुचाउँदैनन् र ग्रहण पनि गर्दैनन् । कलात्मक शैली साहित्यकारहरुमा हुनुपर्ने अनिवार्य सीपजस्तो लाग्दछ ।
० हालका विभिन्न साहित्यिक प्रतिष्ठानको साहित्यिक गतिविधि र साहित्यिक धारा सम्बन्धमा तपाईं कस्तो धारणा राख्नुहुन्छ ?
धेरैजसो प्रतिष्ठानबाट पुरस्कार कार्यक्रम राखेको पाइन्छ । प्रशिक्षण, साहित्यबारे छलफल गर्ने अनुभव साटासाट गर्ने कार्यक्रम हुन सके बेस हुने थियो जस्तो लाग्छ ।
दोस्रो काम कृति प्रकाशन गरिदिने व्यवस्था भए हुन्थ्यो नि जस्तो लाग्छ । अर्को कुरा सर्वसाधारण क्रयक्षमता नभएकाहरुले किन्न सुपथ मूल्यमा छापेर वितरण गर्न सके कति बेस हुन्थ्यो जस्तो लाग्छ ।
छिमेकी मुलुक भारतमा ट्रष्ट बनाएर सस्तो मूल्यमा राम्रो स्तरीय पुस्तकहरु उपलब्ध गरेको पाउँदछौं ।
० तपाईंलाई मनपर्ने स्वदेशी र विदेशी लेखकहरू को–को हुनुहुन्छ ? कृपया बताइदिनुहुन्छ कि ?
साहित्यको अध्ययन मैले गर्न पाएको छैन । शुरु–शुरुमा पढ्दा समालोचनात्मक दृष्टि राखी पढिएनछु । रहरले कहिले के कहिले के पढ्ने गर्थेँ । लेख्न थालेपछिको अध्ययन अलि फरक हुँदोरहेछ । वसन्ती, सेतो बाघ, चिसो चुल्हो पढेको सम्झना आउँछ । मदन पुरस्कार प्राप्त भएका पुस्तकहरु पनि खोजी–खोजी पढियो । स्कुल छँदा मोदनाथ प्रश्रितको पुस्तकहरु पढ्न एकदम मन पथ्र्यो । नारी बन्धन र मुक्ति, भूतप्रेतका कथा ‘चोर’ नानी उपन्यास, देशभक्त लक्ष्मी वाई, मानव, जब चल्छ हुरी, पारिजातको शिरीषको फूल, अनिंदो पहाड, मैले नजन्माएको छोरा आदि । दौलतविक्रम, गुरुप्रसाद मैनाली, मोदनाथ प्रश्रित, पारिजात, निलम निहारिका, कृष्ण धराबासी, अमर न्यौपानेका लेखन राम्रो लाग्छ ।
विदेशी लेखकमा तसलिमा नसरिन, मनोरमा जफा, रविन्द्रनाथ टाइगोर आदि मनपर्छ ।
० तपाईंको पहिलो प्रकाशित रचना कुन हो र तपाईंका प्रकाशित लेख–रचनाहरूमध्ये सबभन्दा मनपर्ने कुन रचना हो ?
केही रचनाहरु पत्र–पत्रिकामा प्रकाशित छन् । मसँग संकलनमा छैन । कथाको रुपमा प्रकाशित पहिलो रचना ‘सासू बोक्ने बुहारी’ हो । प्रकाशित कथासंग्रहमा रहेका भनूँ कि म अलमलिंदैछु । ‘सासू बोक्ने बुहारी’ मलाई मन छोएको कथावस्तु हो । त्यसैले यही भनूँ ?
० तपाईंलाई सधैं सम्झना रहिरहने कुनै साहित्यिक रोचक घटना भए कृपया झर्को नमानिकन उल्लेख गरिदिनुहोस् ?
समाजमा घटेका यौन सम्बन्धमा विषयमा देखे–सुनेका धेरै घटनाहरु छन् । विनयसर र आफू मिलेर लेख्ने निर्णय गरेका ५६ घटनाहरुको टिपोट गरेका थियौं । त्यस विषयमा लेख्ने प्रयास गरुँ कि भन्ने लागेको छ । आफू अध्यापन पेशामा भएको साथै महिला अधिकारको क्षेत्रमा लाग्दा धेरै मार्मिक घटनाहरुबारे जान्ने अवसर जुट्यो । हेरुँ कस्तो हुने हो ?
० यस बाहेक तपाईंको साहित्य सम्बन्धमा केही कुरा भन्न बाँकी छ भने बताइदिनुहोस् ।
लघुकथा लेख्ने रहर छ । सक्छु सक्दिनँ भविष्यमा निर्भर छ । केही थप लेख्न मन लागे तपाईंहरुसामु राख्ने नै छु । धन्यवाद !
