असम्मत सम्मत : समीक्षाको सेरोफेरो

कृष्ण जोशी नेपाली साहित्यजगत्मा एउटा स्थापित व्यक्तित्व हुनुहुन्छ । उहाँ उपन्यासकार र कविका रूपमा आफ्नो अस्तित्व एवम् व्यक्तित्वको परिचय प्रस्तुत गर्न समर्थ भइसक्नुभएको छ । उहाँका मृत्यु दोहोरिन्छ म बाँचेँ भने उपन्यास र विसङ्गत स्वरहरू गीतसङ्ग्रह प्रकाशित भएर प्रशंसित पनि भइसकेका छन् ।

उपन्यास असम्मत सम्मत सद्य:प्रकाशित उहाँको दोस्रो कृति हो । यस उपन्यासलाई उहाँले बडो मनोयोगपूर्वक लेखेर पाठकहरूसमक्ष प्रस्तुत गर्नुभएको छ । यसको प्रस्तुतीकरण नौलो र मौलिक परम्परामा भएकाले उपन्यास प्रशंसनीय एवम् पठनीय हुन पुगेको छ । उपन्यासको कथावस्तु छोटो तर रोचक छ । समसामयिक जीवनको विसङ्गति, विरोधाभास, व्यङ्ग्य र राजनीति तथा यौनविदू्रपतालाई उपन्यासकारले विश्लेषण गरेर सही सन्दर्भमा व्याख्या गर्नुभएको छ ।

उपन्यासको कथानायक विश्वामित्र हो जसको जीवनका वरिपरि सबै पात्र–पात्राहरू पुग्नका लागि विवश छन् । यहाँ विश्वामित्रको मिथकीय प्रयोग एवम् प्रस्तुतीकरण भएको छैन । यो हाम्रो समसामयिक जीवनको एउटा ज्युँदो पात्र हो, साधारण मानिसजस्तो जीवनमा धेरै उकाली–ओराली आउँदै गरेको हामी पाउँछौं । आजको मानिसको नियति भोग्नका लागि अभिशप्त ऊ दयाको पात्र बन्न पुगेको छ । ऊ आफ्नी श्रीमतीलाई भोग्न असमर्थ छ तर अरू आइमाईहरू उसको आलिङ्गनमा आबद्ध हुन आतुर देखिन्छन् । विश्वामित्रसँग लहसिने ललनाहरू हुन् – मनमाया, मेनका, मेरिना र आङ डोल्मा । मेनका त उसको अनुसन्धान सहायिका भएर उसको साथमा गाउँसम्म पुगेकी छन् । विश्वामित्र आफूचाँहि विधुर जीवन बिताउन बाध्य भएको छ । किनभने उसकी श्रीमती पोइल गएकी छिन् । आइमाई जब आफ्नो लोग्नेसँग यौनक्रीडामा आनन्द लिन सक्दिन, तब अरू पुरुषका सामीप्य एवम् सान्निध्य खोज्नु कुनै अस्वाभाविक कुरो आजको समाजमा मानिंदैन । त्यस्तै, पुरुष पनि जब स्वास्नीबाटै आनन्द लिन सक्दैन, तब अरू आइमाई पटाउन थाल्दछ । आजको समाज रोजीरोटीभन्दा पनि रतिको समस्याबाट सन्त्रस्त छ । यसको ज्वलन्त उदाहरण यो उपन्यासले दिन्छ ।

उपन्यासको मुख्य समस्या नै सेक्स हो । परशु प्रधानको सम्मति यस उपन्यासको सन्दर्भमा सही छ जस्तो लाग्दछ – सायद श्रीमतीको सम्भोग–इच्छा पूरा गर्न असमर्थ विश्वामित्रभित्र यी पात्रपात्राहरू घुमेका छन् । मुख्य विषय छ सेक्स । मुख्य समस्या छ सेक्स । लेखकले सेक्सप्रस्तुतिलाई विशेष रुचिको विषय बनाएको छ, विशेष शैलीमा प्रस्तुत पनि गरेको छ ।

आधुनिक मानवमन नै यौनाक्रान्त छ । आजका धेरैजसो समस्याहरूमध्ये यौनसमस्या पनि एउटा चर्चित विषयवस्तु हो । के वयस्क र के बूढा, सबै यौनासक्त छन् । सबै औसरको खोजीमा हुन्छन् । औसर पाएपछि कोही पनि पछि पर्दैन यौनको क्षेत्रमा । आजको युगमा ईश्वर र नारी सबैको ध्यान आकृष्ट गर्न यौन सबैभन्दा अगाडि छन् । ईश्वरतिर उन्मुख हुने ईश्वरवादी, धार्मिक र आध्यात्मिक हुन्छ । नारीतिर आकृष्ट हुने रसिक, रसलोलुप र विलासी हुन्छ । आजको युगमा ईश्वरवादी र धार्मिक व्यक्तिहरूको सङ्ख्या दिनानुदिन घट्दै गइराखेको छ भने नारीतिर आकृष्ट हुनेहरूको सङ्ख्यामा आशातीत बढोत्तरी भइरहेको छ । यहाँनिर मलाई हिन्दी साहित्यका वरिष्ठ साहित्यकार रामवृक्ष बेनीपुरीको कथनको सम्झ्ना हुन्छ – बूढा भोग नहीं सकता तो छोड भी नहीं सकता ।

यस उपन्यासको कथानायक विश्वामित्रको स्थिति पनि विषम एवम् जटिल छ । ऊ आइमाईलाई भोग्न असमर्थ छ, तर आइमाईको सामीप्य एवम् सान्निध्यमा आफ्नो जीवनको सफलता ठान्दछ र समाजमा आफ्नो पौरख एवम् पुंसकत्वको प्रदर्शन गर्न खोज्दछ जबकि ऊ नपुंसक भइसकेको छ । रक्सीको नशामा क्षणिक सन्तुष्टि लिने यस उपन्यासको अर्को पात्र अशोक पनि यस्तै यौन समस्याबाट पीडित छ । फलत: उसकी श्रीमती मेनका विश्वामित्रको आलिङ्गनपाशमा आबद्ध हुन आतुर छिन् । यस्तै जलन विश्वामित्रको हृदयमा पनि भइराखेको छ । उपन्यासकारले विश्वामित्रको अन्तर्मनमा उद्वेलित यौनभावनाको औधि राम्रो वर्णन गर्नुभएको छ –

मेनका ! यति बेला मलाई पनि कस्तो–कस्तो लागिरहेछ । मनमा विभिन्न चाहनाहरू, रहरहरू त्यसै–त्यसै सल्बलाइरहेछन् । मनमा खोलाहरू पनि बगिरहेछन्, ती खोलाहरूले आफ्ना तरङ्गहरूसँगै मलाई पनि बगाइरहेछन् । मलाई थाहा छैन ती खोलाहरूले कुन किनारमा लगेर मलाई बगाएर ल्याएको एउटा हाँगोझ्ैं फ्याँक्ने हुन् । म कुन किनारामा अल्झ्निुपर्ने हो । कति घाम, कति पानी मैले सहनुपर्ने हो ।

हाम्रो समाजमा अस्वीकृत, असम्मत र अमर्यादित तथा अश्लील कुराहरू कसरी स्वीकृत, सम्मत, मर्यादित तथा श्लील हुन जान्छन् त्यसको सङ्केत यहाँ दिने कोसिस भएको छ । यो सामाजिक वर्जना एवं विडम्वनाका रूपमा व्यवहृत हुन थालेको छ । यसै सामाजिक समस्याको विभिन्न रूप यौन, राजनीति र कर्मचारीतन्त्रमा कसरी क्रमश: समावेश हुँदै गएको छ त्यसको प्रतिरूप एवं प्रतिबिम्बलाई प्रस्तुत गर्ने यहाँ राम्रो प्रयास भएको छ । यो समस्या सार्वजनिक भइसकेको छ, यो सर्वविदित छ तर अरू मानिस यसलाई बेवास्ता गरेर हिँड्दछन् भने साहित्यकारचाहिँ यसको साङ्गोपाङ्गो वर्णन गर्नमा सिपालु हुन्छ । उसको ब्रह्मले जुन कुरा समाजमा देख्दछ त्यसको वर्णन गर्न ऊ पछि पर्दैन । उपन्यासकार कृष्ण जोशी पनि आजको ज्वलन्त समस्याको चित्रण गर्न अघि सर्नुहुन्छ । आजको मूल्यहीन र विच्छृङ्खल समाज उपन्यासकारको आँखाअगाडि टड्कारो रूपमा एउटा हाँकका रूपमा विद्यमान छ ।

समीक्ष्य उपन्यासको अर्को समस्या कर्मचारीतन्त्रमा व्याप्त लालफिताशाही ९च्भम त्बउष्कm० पनि छ । उपन्यासकार जोशी पनि कर्मचारीतन्त्रको भुक्तभोगी भएका हुनाले उहाँद्वारा वर्णित सत्यलाई नकार्न गाह्रो नै पर्ला । आजको कर्मचारीतन्त्र अनैतिक धरातलमा पालित एवं पोषित भएर पुष्ट भइसकेको छ । नातावाद, कृपावाद र फरियावादमा अडेको यस कर्मचारीतन्त्रमा चाकडी, चुक्ली एवं चाप्लुसी गर्नेको चर्तिकलाले कसलाई चमत्कृत गर्दैन ? एउटा उदाहरण :

नियुक्ति हुने बेला आयो भनसुन र चाकडी, सरुवा, बढुवा हुने बेला आयो चाकडी, सामान्य तालिममा बस्नुपर्‍यो अथवा विदेशमा जाने सिट आयो चाकडी, सधैं नै चाकडी चाकडी । पृ. ६२

उपन्यासकार जोशीको यस मतलाई शतप्रतिशत सही भन्न कर लाग्दछ :

श्रीमतीबाट गाँसिएको साइनोबाट हाम्रो देशमा आजकल राम्रा–राम्रा अवसरहरू पनि हात पार्न सकिन्छ । विदेशस्थित कार्यालयमा स्थानान्तर हुन पनि सकिन्छ । पृ. ६३

यस्तै कर्मचारीतन्त्रको अर्को ज्वलन्त समस्या छ चाँदीको चमक । यसलाई भनिन्छ ९द्यचष्दभचथ ष्ल तजभ दचभबम० रोजीरोटी कमाउनका लागि जागिर चाहियो । जागिरका लागि तलब अपर्याप्त ठानिँदैन । पैसा कमाउनका लागि आम्दानीको अन्य स्रोत खोजिन्छ । अनि घुसखोरी एवं भ्रष्टाचारको बाटो खुला गरिन्छ । यसका लागि माथिदेखि तलसम्म एउटा जाल ९ल्भतधयचप० बुनिन्छ अनि लालफिताशाही फुल्दै–फुल्दै जान्छ । यस वास्तविक तथ्यबाट उपन्यासकार जोशी साँच्चि नै अवगत हुनुहुन्छ । तसर्थ उहाँले कर्मचारीतन्त्रको कटु सत्यलाई निर्भीक भएर व्यक्त गर्न पछाडि पर्नुभएको छैन । कर्मचारीतन्त्रभित्रको मनपरीलाई मनग्गे ढङ्गबाट उतार्ने कलामा उपन्यासकार जोशी सिपालु हुनुहुन्छ । कर्मचारीतन्त्रभित्र घटित हुने भ्रष्टाचार, नातावाद, कृपावाद, फरियावादको पर्दाफास गर्नु पनि उपन्यासकार जोशीको अभिप्राय रहेछ जस्तो लाग्दछ ।

उपन्यासको तेस्रो र सबभन्दा गहन एवं गम्भीर समस्या हो मानवीय मूल्यको अवमूल्यन देखाउनु । आजको मान्छे संवेदनाशून्य भएको छ । उसको मानसिक संरचनाबाट सामाजिक सम्बन्ध क्रमश: विलुप्त हुँदै गएको छ । आजको मान्छे ढुङ्गाको निर्जीव मूर्तिमा अनुवादित हुनका लागि अभिशप्त छ । मानिसको मानसिक र मौलिक संरचनामा पनि परिवर्तन परिलक्षित हुन थालेको छ –

मान्छेको मन पनि त्यसरी नै पाटलिएर, खिएर गइसक्यो । मान्छे अब मूर्ति भइसक्यो, मान्छेभित्रको मन पनि निसास्सिएर मरिसक्यो । अब कसरी बाँच्ने हो मनविनाका मान्छेहरूको यो ठूलो हुलमा । पृ. ६९

समाजशास्त्रीय दृष्टिकोणबाट पनि आजको मान्छेको मानसिकतामा आएको हेरफेरलाई नियाल्न सकिन्छ । उपन्यासकार जोशीलाई आफ्नो देशको भौगोलिक स्थितिका साथै सामाजिक स्थितिको पनि अध्ययन छ । पहाड, तराई र काठमाडौं उपत्यकामा अवस्थित मानिसको मनस्थिति र मनोविज्ञानको चित्रणमा पनि उहाँ खप्पिस हुनुहुन्छ । उत्सवको चरित्र र व्यवहार देखेपछि उपन्यासकार यस निष्कर्षमा पुग्न बाध्य हुनुभएको छ –
पहाडबाट काठमाडौं आएका सबै त्यस्तै हुन्छन् त हिंस्रक चितुवाजस्तै ? पृ. ४९
यस्तै, काठमाडौं उपत्यकाका बारेमा लेखकको निष्कर्ष पनि यहाँ हेर्न सकिन्छ –
काठमाडौं पनि रातभर फ्याक्ट्रीहरू भएर बाँच्न थालेको छ । त्यसरी नै दिनभरि, रातभरि कार्पेट र गार्मेन्ट पनि सुत्न थालेको छ काठमाडौंले । पृ. ४८

समीक्ष्य उपन्यासमा विश्वामित्र र मेनकाको कुराकानीबाट ईश्वरको विषयमा पनि केही घतलाग्दा कुरा हामी थाहा पाउँछौं । यौनदेखि ईश्वरसम्मका बारेमा यस उपन्यासमा चिन्तन–मनन भएको पाइन्छ । मैले अघि नै भनेँ – आजको युगमा यौन र ईश्वरप्रति सहजै ध्यानाकर्षण हुन्छ । ईश्वरका बारेमा उपन्यासमा व्यक्त केही उद्गार यहाँ प्रसङ्गवश उद्धृत गरिन्छ –

ईश्वर प्रत्येक मानिसको मनभित्र हुन्छ । … प्रत्येक मान्छे स्वयं नै ईश्वर हो । एकको मन जब दोस्रो मनमा प्रवेश हुन्छ, त्यहाँ पनि ईश्वर प्राप्त हुन्छ । मान्छेको मन छोडेर तिमी जहाँ जाऊ, जति टाढा जाऊ, चाहे मुक्तिनाथ र गोसाईँकुण्ड जाऊ अथवा गङ्गा–यमुनाको सङ्गममा जाऊ, तिमी ईश्वर प्राप्त गर्न सक्दैनौ । पृ. ५३

यस्तै यौन र आकर्षणको केन्द्रविन्दु स्वास्नीका बारेमा उपन्यासकारको निष्कर्ष निम्नबमोजिम छ –
सब चीज स्वास्नीमा नै केन्द्रित भएर जान्छ । पृ. ६३
समीक्ष्य उपन्यासमा सहर र गाउँबीच आएको अन्तरलाई पनि अभिव्यक्त गर्ने कोसिस गरिएको छ । आज गाउँ सहरमा धमाधम पसिरहेको छ । राजधानीको कुरा त के गर्ने ? सबलाई थाहा छ गाउँको विकास नभईकन सहर र देशको विकास असम्भव छ, तर गाउँको अस्तित्व नै सङ्कटमय छ –

बजारबाट चार–पाँच घन्टाको फरकमा यति भिन्नता छ । बजार र गाउँमा यति धेरै फरक छ । पृ. ३४

यस प्रकार समीक्ष्य उपन्यास पठनीय, स्तरीय तथा सङ्ग्रहणीय भएको छ । किनभने यसमा मानवीय भावनाका साथसाथै सामाजिक समस्याको पनि चित्रण गरिएको छ ।
जनमत १४० अंकवाट