० हाल तपाईँ के लेख्दै हुनुहुन्छ ?
वर्तमान नेपाली साहित्यमा म मान्छे आफैँ लेखिइँदै छु ।
० प्रत्येक स्रष्टाका साहित्यलाई हेर्ने र परिभाषित गर्ने आ–आफ्नै किसिमको दृष्टिकोण हुन्छ । तपाईँको दृष्टिकोण के हो ?
साहित्यको कुनै परिभाषा अन्तिम हुन सक्दैन । परिवर्तित सन्दर्भ र परिवेशले नयाँ परिभाषा र सन्दर्भको माग गर्दछ । त्यही माग र चाहनाको अभ्यास नै मेरो दृष्टिकोण हो ।
० तपाईँ कस्तो लेखनलाई उत्कृष्ट ठान्नुहुन्छ ?
कस्तो लेखनलाई उत्कृष्ट मान्ने र कस्तोलाई नमान्ने, यो प्रश्नको उत्तर पनि निरपेक्ष नै हो । त्यस्तै निरपेक्षलाई स्वीकार गर्ने मेरो प्रवृत्ति रहेकोले कुनै लेखनलाई अन्तिम उत्कृष्ट मान्ने आँट म गर्न सक्दिनँ ।
० साहित्यकारहरूको दायित्व कस्तो हुनुपर्छ ? तपाईँको विचार प्रस्ट पारिदिनुहोस् ।
साहित्यकारहरू आफू बाँचेको युग र समयबाट असान्दर्भिक मूर्तिजस्तो भएर बाँच्न सक्दैनन् । म त्यस्तै सन्दर्भहरूको दायित्वबोध बोकेर हिँडिरहेछु ।
० हालसालको साहित्यलाई तपाईँले कसरी हेरिरहनुभएको छ ?
हालसालको साहित्य (नेपालको सन्दर्भमा) बढी यथार्थ र घटना–विश्लेषणतिर आकर्षित भइरहेको छ । व्यापक राजनीतिक परिवर्तनको गहन–प्रभावलाई पनि वर्तमान साहित्यले नकार्न सक्ने स्थिति छैन ।
० तपाईँ आफू कुन–कुन साहित्यकार, चिन्तकहरूबाट प्रभावित हुनुहुन्छ ?
सबैलाई अन्तिम प्रभाव पार्ने साहित्यकार, चिन्तकहरूको निर्धारण हुन सक्छ भन्ने पनि म ठान्दिनँ । George Orwell sf] Animal Farm र स्वागत नेपालको मातृ सम्भोगको स्वैरकल्पना दूर भविष्यमा पनि अति कल्पित नै रहने अभिव्यक्तिहरू हुन् ?
० तपाईँको लेखकीय जीवनको सुरुवात कसरी भयो ? र तपाईँको साहित्यिक यात्रा कुन विधाबाट सुरु भयो ? कृपया सबभन्दा पहिले प्रकाशित कुनै पनि विधाको लेख, रचना उल्लेख गर्नुहोस् ।
हाम्रो समयमा स्कुलको पाठ्यक्रममा नै नेपालका शिखर साहित्यकारहरूको मात्र होइन विश्वविख्यात कवि–साहित्यकारहरूका रचना र पुस्तकहरू पढ्नुपर्थ्यो । त्यति मात्र होइन, वि.सं. १८०१ तिरको वीर दाह्राबाट प्रभावित कवि उदयानन्द, वि.सं. १८७२ को सुगौली सन्धिपश्चात्का कविहरू अगमदिलदास, शक्ति माता योगमाया, सत ब्रह्म दिलदास जस्ता प्रतिभाले टेकेको भोजपुरको माटो र उनीहरूले पिएको पानी मैले पनि टेकेको र पिएको हुँदा मजस्तो भोजपुरेको साहित्यिक यात्रा प्रारम्भ हुनु कुनै विस्मयकारी यथार्थ होइन । २०१२ सालतिर भोजपुरमा बाल साहित्यको पत्रिका सम्पादन गरेँ । त्यसैमा प्रकाशित कविताहरूमा नै मेरो यात्राको सुरुवात हो भने २०१८ साल पुस १४ गतेको गोरखापत्रमा प्रकाशित मेरो पारोविनाको ऐना कवितालाई राष्ट्रिय स्तरमा प्रकाशित पहिलो रचना मान्दै आएको छु ।
० तपाईँलाई कसरी साहित्य–सिर्जनामा लाग्ने प्रेरणा प्राप्त भयो ? बताइदिनुहुन्छ कि ?
म जन्मिएँ भीर पाखा टेक्दै खोलानाला तर्नुपर्ने अप्ठ्यारो ठाउँमा । शिक्षादीक्षा प्राप्त गर्दा पनि अत्यन्त अप्ठ्यारो परिस्थितिसँग युद्ध गर्नुपर्यो । मेरो निर्भरता बोकिदिने बा र आमालाई गुमाउनुपर्यो । त्यस्तै अप्ठ्याराहरूसँगको युद्धबाट नथाकीकन म साहित्य–सिर्जनामा होमिएँ । अहिले पनि साहित्य–सिर्जनालाई युद्ध लड्नुभन्दा कठिन मान्दछु म ।
० साहित्यकारकार रूपमा तपाईँको सही मूल्याङ्कन भएको छ कि छैन ?
म Self erotism कुण्ठाबाट टाढा छु ।
० साहित्य र राजनीतिमा तपाईँ कस्तो समानता वा असमानताको अनुभव गर्नुहुन्छ ?
साहित्य र राजनीति यस्तो मार्ग हो जहाँबाट हरेक व्यक्तिले हिँड्नै पर्दछ । त्यो हिँडाइमा साहित्यले डोर्याएन भने स्वार्थ प्रेरक राजनीतिले अगुवाइ गर्ने मौका पाउँदछ । त्यसरी डोर्याउन सक्ने क्षमता भएकोले साहित्यमा राजनीति आश्रित हुनुपर्दछ । साहित्यिक भावनाविनाको कुनै मान्छेको म परिकल्पना गर्दिन । त्यत्ति हो, कसैले व्यक्त गर्दछन्, कोहीले सक्दैनन् । साहित्य र राजनीतिबिचको समानता त्यो हो कि राजनीतिबाट साहित्य पनि अप्रभावित रहन सक्दैन । कुनै असमानता छ भने त्यो हो कि साहित्यले रगत माग्दैन तर राजनीतिले कहिलेकाहीँ रगत पनि माग्दछ ।
० तपाईँ कुनै राजनीतिक वादबाट प्रभावित हुनुभएको छ कि छैन ? के साहित्यमा राजनीति प्रभावित हुँदैन र ?
मैले Political Science df M.A. गरेँ । त्यति मात्र होइन, Master in Public Administration पनि गरेँ । यी दुवै विधाहरूमा राजनीतिक सिद्धान्त र विश्लेषणहरू पढ्नु पर्छ । त्यस कारण राष्ट्रिय या अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिको ममा प्रभाव पर्नु र ज्ञान हुनु अचम्मको कुरा होइन । तर पनि म अहिलेसम्म खास कुनै वादबाट प्रभावित छैन । अर्को कुरा, मान्छेहरू Social Animal मात्र होइन Economic Man / Political Animal पनि हुन् । त्यस्ता मान्छेहरूमध्येबाट नै साहित्यिक सिर्जनाहरू जन्मिने हुँदा साहित्यमा राजनीति पक्षको मात्र होइन, सामाजिक, आर्थिक पक्षहरूको प्रभाव पर्नु स्वाभाविकै हो ।
० तपाईँजस्तो एक जना सफल लेखक हुन के के गुणहरू आवश्यक हुन्छ ?
लेखन कार्य पनि एउटा योग हो, तपस्या हो, साधना र समर्पण हो । यी सबै विलक्षणता नै सफल लेखकको परिचय हो । ममा त ती पक्षहरूका कुनै अंश मात्र पाएँ भने पनि अहोभाग्य हुने थियो ।
० नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठान लेखक–कलाकारहरूको स्वतन्त्र प्रतिष्ठान हुनुुपथ्र्यो । तर त्यसो नभई सरकारको कार्यालयजस्तो भयो । यस सम्बन्धमा यहाँको के टिप्पणी छ ?
त्यस्तो नहुनुपर्ने हो । भयो । म दुःखित छु । आशा गरौँ नयाँ नेपाल निर्माणरत हामीहरूले देख्ने भोलिको प्रज्ञाप्रतिष्ठान त्यस्तो नहोस् ।
० जीवनमा कहिल्यै कठिनाइ अनुभव गरी लेखकीय जीवनबाट निराश त हुनुभएको छैन ?
मसँग सरकारी नोकरी अथवा निजामती सेवाको तीन दशकको अनुभव छ । त्यो तीन दशकभित्र मैले धेरै लेख्नु थियो, तर लेखिएन । तापनि पूर्ण रूपमा निराश भएर लेखकीय सन्दर्भबाट र विचारबाट पृथक् रहने त कुरै भएन । अहिले निराश हुनुपर्ने स्थिति छँदै छैन ।
० दिनचर्या कस्तो छ ? जीवनका समकालीन क्षणहरूबारे जानकारी दिनुहुन्छ कि ?
दिनचर्या रमाइलो छ । दस जनाको सिङ्गै र पूर्ण परिवारमा एक्लो ट्याम्के डाँडा उभिएको छु । मेरो अहिलेको क्षणमा विखण्डन नआओस्, Post modernism जस्तो बारम्बार भत्किँदै कहिल्यै पूर्ण नहुने निर्माणोन्मुखजस्तो नहोस् मेरो वर्तमान र भविष्य ।
० तपाईँको व्यक्तिगत र साहित्यिक जीवनका तीता–मीठा अविस्मरणीय क्षणहरू छन् भने कृपया बताइदिनुहोस् न !
थुपै्र क्षणहरू छन् । कतिपय मेरा आफ्ना उपन्यासका कथावस्तु भएका छन् भने कविताहरूका बिम्ब पनि भएका छन् । लेबनान बेरुतमा सन् १९८० मा M.P.A. को Thesis लेख्ने क्रममा Library मा अध्ययन गर्दागर्दै मेरै छेउबाट Sniper को गोली गएर म छेवैको दराजमा लाग्नु पनि त कम भयावह क्षण थिएन !
० भविष्यमा तपाईँको के योजना छ ?
मेरो उमेर अहिले सातौं दशकमा छ । आगामी कुनै योजना बनाएँ भने पूर्ण होला र ? कतै मेरो वैयक्तिक योजना पनि सरकारी पञ्चवर्षीय योजनाजस्तै भयो भने ?
० तपाईँको कुनै खास अम्मल छ कि ?
अनायास छुने र अनायास छोड्ने जीवन नै मेरो अम्मल भयो ।
तपाईँको चाख कस्तो किसिमको छ ? खास गरी खानपिन र साथी सँगती सम्बन्धमा ?
म कुनै पनि खानपिनलाई अस्वीकार गर्दिनँ । यो जिन्दगी हो । थरी थरीका साथी सँगातीहरू हुन्छन् । स्वीकार्य पक्षलाई ग्रहण गर्छु । अस्वीकार्य पक्षलाई हलुकासँग छाड्ने प्रयास गर्छु, तिरस्कार पनि गर्दिनँ ।
० रोग व्याधिले कत्तिको सताउने गर्छ ?
म अस्वस्थ छैन । कहिलेकाहीँ मान्छेसँग, भुईँसँग र भित्तासँग ठोकिदा खुट्टादेखि टाउकोसम्म दुख्छ । त्यसरी कहाँनिर दुख्छ अँध्यारोमा देख्न सक्दिनँ, दुखेको ठाउँ पखाल्न पानी पनि पाउँदिनँ । मलाई घनघोर चिन्ता छ अर्की सती जन्मिएर फेरि नसरापोस् हामीलाई ।
० अन्तमा जनमत र पाठकहरूलाई के सन्देश दिन चाहनु हुन्छ ?
मेरो कामना छ; मेरो विश्वास छ, जनमत सम्पूर्ण जनमनको हुन सकोस् ।
जनमत १४० अंकवाट कृष्ण जोशीको अन्तर्वार्ता
