मधेसतिर

सुनकोशी र तामाकोशीको सङ्गममा बिहान भयो । सुनकोशी उत्तरबाट प्रशस्त वेगसँग बगेर आउँथ्यो । पूर्वतिरबाट तामाकोशी धागोजस्तो पातलो धारा लिएर आउँथ्यो र सुनकोशीमा मिसिन्थ्यो । सुनकोशीलाई तर्न सक्ने कोहीकोही मात्र होलान्, तर तामाकोशीलाई दह्रो तिघ्रा भएको जसले पनि तर्न सक्थ्यो । यी दुवै नदीको किनारमा दुवैतिर हरियोपरियो केही उम्रेको थिएन । यिनको सम्मानार्थ रुखपातहरु ठाडै उभिएका जस्ता थिए ।

सूर्यको प्रथम किरण पर्नासाथ पृथ्वीका पाप्रा उप्केजस्तो गरेर नदीका किनारमा घुम्लुङ्ग परेर सुतेका चारपाँच जना उठे । सबैको मनमा उठ्नासाथ प्रश्न उठ्यो- पेट कसरी भर्ने ?

एउटाले अर्काेको मनोभाव बुझेको जस्तो गरेर सबै मुखामुख गर्न लागे । विधवाको दृष्टि गोरेमाथि थियो । विधवाले सबैलाई सम्बोधन गरेर भनिन्, ‘होइन, तिमीहरु घरबाट हिँड्दा पेट भर्न के उपाय गरेर हिँडेका थियौ ? के खाउँला भनी ठानेका थियौ ?’

सबैजना विधवाको कुराले विस्मित भए । भोटेले भन्यो, ‘मेरो त घरै छैन ।’

बूढोले भन्यो, ‘मेरो त थियो, तर अब म पनि घरद्वार नभएको छु । तर नानी, तिम्रो भए किन यहाँ आएकी त ?’

घरद्वार नभएका यी चारजना माग्ने भनूँ वा कुल्ली भनूँ, काम पाए कुल्ली नत्र माग्नेका माझमा घरद्वार भएकी विधवा कागको हुलमा हंसिनी थिइन् । तिनले अन्नपूर्णझैं झट्ट आफ्नो पोकोबाट चिउरा झिकिन् र भाग लाउन थालिन् । सबैको चिउरामाथि थपथप चाकुका डल्ला राखिन् ।

सबैको आँखामा अकस्मात तेज आयो र सबैको हृदयमा विधवाप्रति महान आदरको भाव उत्पन्न भयो । गोरेलाई आफ्नु भागबाट चिउरा थपिदिँदै भनिन्, ‘तिमी जवान छौ । तिमीलाई अरुभन्दा बढ्ता भोक लाग्दो हो ।’

फेरि सबैलाई सम्बोधन गरेर भनिन्, ‘मधेसतिर हिँडेकी, पोइ छैनन् । सासूससुरा फुटेको आँखाले हेर्दैनन् । देवर रूखो, माया गथ्र्यो तर पोइ नभएको घरमा टिक्न सकिनँ ।’

यो वाक्यले ती चारैजनाको हृदयमा खुब प्रभाव पार्‍यो । खान पाउने ठाउँ पोइ छैन भन्दैमा लत्याएर हिँड्नु तरतरो काम होइन । तिनीहरु ती विधवालाई झन् मान गर्न थाले ।

उनले सोधिन्, ‘तिमीहरु कहाँ हिँडेका नि ? तिमीहरुले त राति पनि केही खाएको देखिनँ, त्यसै सुत्यौ । मेरो पनि कोही साथी नभएकोले तिमीहरुनेर आएर सुतें । रातभरि तिमीहरुको माया लागिरहृयो ।’

भोटेले बडो आश्चर्य मानी सोध्यो, ‘तपाईंलाई हाम्रो किन माया लाग्यो ? हामी तपाईंको पोइ होइनौं, छोरा होइनौं, बाबु होइनौं ।’

विधवाले भनिन्, ‘तिमीहरु मान्छे त हौ ।’

हिजो दिनभरि नखाएको पेटमा चिउराका कणहरु पर्दा सबै फुर्तिला भएर उत्साहसँग कराई कुरा गर्न थाले । बूढोले भन्यो- “नानी, हामीहरु चारजनाको केही नाता छैन । कसैको घर छैन । यता काम पाइन छाड्यो । कतै काम पाइन्छ कि भनेर हिँडेको । अहिले तिम्रा कुराले मधेस जानुपर्ने जस्तो लाग्यो । के भन्छौ साथी हो, मधेस र्झने ? मधेसमा पेटभरि खान पाइन्छ । म एकचोटि भारी बोकेर मधेस गएको थिएँ ।
उत्निखेर सबैले मधेस लाग्ने निश्चय गरे र पाँचैजना, चार लोग्ने मानिस एक स्वास्नी मानिस दक्षिणको बाटो लागे । बूढो आˆनु बितेको जीवनका घटनाहरुलाई भन्थ्यो- “उसले एकचोटि निकै पैसा कमायो, सत्र रोपनी खेती गथ्र्याे । पछि त्यसै बिग्रीबिग्री आयो । त्यसबेला त्यो जवान थियो, निधारमा नाम्लो हाली भरियाको काम गरी पेट भर्न सक्थ्यो । अब त त्यो पनि सामथ्र्य छैन । नत्र यो बूढो यसै भोकभोकै हल्लिरहन्थ्यो र ? अब मर्ने बखत पनि भयो । पेटको ज्वाला खप्न नसकेर मात्र यताउति हिँड्नुपरेको ।”

विधवाले भनिन्- “मेरो त मधेसमा गएर राम्ररी घरबार गरेर बस्ने इच्छा छ । सानो खेतीबारी गर्‍यो । वहाँ खेती गर्न सजिलो छ रे । जग्गा पनि त्यसै पाइन्छ रे । यहाँ त सासूससुराका कचकचले अड्ने सकिएन । फेरि पोइ मरेका ठाउँमा त्यसै उच्चाट लागेर आउने ।”

भोटे र धने यिनीहरुको कुरा चाख मानेर सुनिरहेका थिए । तर आफू केही बोल्दैनथे । गोरे थाकेजस्तो भएको थियो । त्यो सबभन्दा पछि गोडा घसारी हिँडिरहेको थियो । विधवा गोरेको निम्ति पर्खिन् । उनी थामिएपछि सबै थामिए । गोरे नजिकै आएपछि विधवाले भनिन्- “के थाक्यौ, गोरे ? घाम पनि अग्घोर छ । तिम्रो टाउको तात्यो होला । लौ लेऊ, यो कपडा टाउकोमा राख ।”

उनले आफ्नो टाउकोमा राखेको सेतो लुगा झिकेर गोरेको टाउकामा राखिदिइन् ।

फेरि सबै जना हिँड्न थाले । त्यो बूढो भन्नु मात्र थियो, त्यो सबभन्दा अघिअघि लमकलमक गरेर हिँड्थ्यो । भोटे र धने त्यसको दुवैतर्फ त्यसका कुरा सुनीसुनी हिँडिरहेका थिए । आफ्नो पछिल्लाे जीवनको घटनालाई त्यसरी रूचाएर तिनीहरुले सुनेको देख्ता बूढो झन् सुरिएर भएनभएको कुरा गर्न थाल्यो । भोटे र धने पक्क परेर सुनिरहेका थिए । भित्रभित्र तिनीहरु बूढाको आदर गर्थे ।

विधवा र गोरे पछिपछि बिस्तारबिस्तार आइरहेका थिए । गोरेको उमेर पच्चीस वर्षको हुँदो हो, विधवाको तीस । गोरे धेरै नबोल्ने र लाज मान्ने स्वभावको थियो । त्यसको खपटे गाला धेरै दिनको परिश्रमले झन् तल भासिएको थियो, आँखा ज्योतिहीन थिए । विधवाले सोधिन्- “तिमी मधेस गएर के गर्छाै ?”

गोरेले भन्यो- “कुन्नि ।”

विधवाले भनिन्- “के तिमी घरबार गर्दैनौ ? खेतीबारी गरी बस्न मन छैन ?”

गोरेले भन्यो- “पैसा खोइ नि ?”

विधवाले भनिन्- “मधेसमा खेती गर्न त्यसै पाइन्छ । वहाँ खेत सितैं पाइन्छ । तिम्रो उमेर के भयो होला र ? घरद्वार गर । स्वास्नी पाल, छोराछोरी पाल । यस्तो उरन्ठ्याउलो भएर कति दिन बिताउँछौ ?”
विधवाले फेरि एक्कासि प्रश्न गरिन्- “तिमीलाई स्वास्नीमानिस मन पर्दैनन् ?”

गोरेले टाउको उठाएर विधवातिर तीव्र दृष्टिले हेर्‍यो र भन्यो- “किन मन पर्दैनन् !”

विधवाले भन्न थालिन्- “म मधेस गएर खेतीबारी गर्छु । घरबार गर्छु, तर स्वास्नीमान्छेले मात्र घर बनाउन सक्तैनन्, लोग्नेमानिस पनि चाहिन्छ । मेरो मनमा त्यसै यो विचार आयो- किन हामी दुईजना मिलेर घर नचलाऔं ?”

गोरेले विस्मयको दृष्टिले विधवालाई हेर्‍यो । विधवाले अलिक अप्रतिभ भएर भनिन्- “के म तिम्रो लायक छैन र ? मेरो उमेर धेरै भएर के भयो त ? मैले आˆनो शरीर जोगाएर राखेकी छु । मेरो लोग्ने मरेदेखि मलाई कसैले छुन पाएको छैन । मेरो सन्तान पनि कोही भएन, त्यसो हुनाले शरीर बिग्रन पाएन ।”

गोरेले चकित भै विधवालाई हेरिरहृयो । विधवाले भनिन्- “गोरे, मेरो धेरै दिनदेखि आˆनो घर बनाएर बस्ने इच्छा छ । पोइ चाँडै मरिदिए । आफ्नो इच्छा मुटुमै सुकेर जालाजस्तो भयो । म के छोराछोरी पाउन सक्तिनँ र ? खोइ मेरा छोराछोरी ? खोइ मेरो आˆनो घर । खोइ मेरो आˆनो मान्छे ?”

विधवाको मुख अकस्मात रून्चेजस्तो भयो । उनको मुख रातो भयो । मुन्टो तल गाडेर नबोली हिँड्न थालिन् । धेरैबेरसम्म उनीहरु नबोली हिँडिरहे । साँझ पर्ने बखत हुन थाल्यो । विधवाले निस्तब्धतालाई भङ्ग गरेर भनिन्- “गोरे, मसँग अलिक गहना पनि छ, रूपियाँ पनि छ, त्यसैले गएर खेती किनौंला, घरद्वार बनाउँला, तिमी मेरो भयौ भने यो सब तिम्रो हुन्छ ।”

अलिक पर बूढो भोटे र धने एउटा ठूलो ढुङ्गामा बसेर तिनीहरुलाई पर्खिरहेका थिए । उनीहरुलाई आएको देखेर टाढैबाट बूढोले भन्यो- “अब बस्ने होइन ? खाने के नि ?”

सबैको दृष्टि विधवामाथि पर्‍यो । उनले भनिन्- “अलिकता चिउरा बाँचेको छ, पेटभरि नभए तापनि अलिअलि त थेग्ला ।”

तिनीहरु बसेर चिउरा फाँक्न थाले र आकाशलाई छानो बनाएर गुँडुल्किएर त्यहीँँ बाटोको छेउमा सुते ।

दिनभरि हिँडेका हुनाले तिनीहरु सुत्न पनि पाएका थिएनन्, भुसुक्क निदाए ।

बिहान सूर्यको पहिलो किरणको साथसाथैमा बूढो उठ्यो र खोक्न थाल्यो । सबजना उठे । तर गोरेको पत्ता थिएन । विधवाले आत्तिएर सोधिन्- “गोरे खोइ ?”

बूढोले शान्त भएर भन्यो- “गयो होला कतै, अब हामीले हिँडिहाल्नुपर्छ । अहिले खानलाई केही छैन । साँझसम्म त पुग्नुपर्छ । त्यहाँ केही खाने उपाय हुन सक्छ ।”

विधवाको हृदय भारी भयो र उनी बूढो, भोटे र धनेको हृदयहीनता देखेर छक्क परिन् । दुर्दिनको सँगी यसरी अल्पिँदा यिनीहरुको मनमा अलिकता पनि दुःख नहुनु ? तिनी आफ्नो पोको बटुल्न थालिन् । उनको हृदय धक्क भयो । उनको गहनाको पोको छैन ।

सबजना हिँड्न तयार भए । तर विधवा बसेर पोकाहरु बाँधबुँध मात्र गरिरहेकी थिइन् । त्यो देखेर बूढाले सोध्यो- “के गरिरहेको ? हिँडिहालौं नत्र साँझसम्म पुगिँदैन । भोकै सुत्नुपर्ला ।”
विधवाले रून्चे स्वरले भनिन्- “मेरो गहनाको पोको छैन ।”

सबजना छक्क परेर विधवातिर टुलुटुलु हेर्न थाले । बूढाले भन्यो- “तिमी गहनागुरिया लिएर कहाँ हिँडेको त ? लग्यो होला, गोरेले । अब चोरिने कुरा चोरिइहाल्यो, रोएर के गर्नु ?”

विधवालाई त्यसको कुरा सुनेर रिस उठ्यो । उनले चिच्याएर भनिन्- “चुप लाग, बूढा । त्यस गहनाले मैले के-के गरूँला भन्ने विचार गरेकी थिएँ, खेती किनुँला, बिहा गरूँला, घर जमाउँला, छोरा पाउँला । मेरो सारा आशा नष्ट भयो ।”

यति भनेर डाँको छोडेर रून लागिन् । बूढो तिनी भएनेर गएर उनको काँधमा हात राखेर भन्न थाल्यो- “किन रोएकी, नानी ? चोरिने कुरा चोरियो । मधेसमा केही न केही उपाय भैहाल्छ । तिमीले पोइ पनि पाउँछ्यौ । तिम्रो घर पनि हुन्छ । नआत्तियौ, लौ हिँड ।”

विधवा टोल्हाएर उभिइन् र बूढोको पछिपछि लागेर हिँड्न थालिन् ।

त्यो टाढाको टाकुरामा पुगेर बूढोले बडो उत्साहसँग दक्षिणतिरको आँखाले भ्याउन्जेलसम्मको, ठूलो विस्तीर्ण मैदानलाई देखाएर आˆना साथीहरुलाई भन्न थाल्यो- “ऊ त्यही हो मधेस । त्यहीँ हाम्रो उद्धार हुन्छ । त्यहीँ हामीले अघाउन्जेल खान पाउँछौं ।”

भोटे र धनेको आँखामा उत्साहको आभा दगुर्‍यो । भोकले सुकेको गालामा पनि आनन्दको गुलाफी देखियो । कानसम्म मुखको कुना पुर्‍याएर मुखभरि चाउरी पारेर तिनीहरु हाँसिरहे ।

तर विधवामा उत्साह थिएन । आफ्नाे उमेर ढलिसकेको थियो । उनले तिनै गहना र रूपियाँको आकर्षणले कुनै युवकलाई तानेर आफ्नो बनाउने इच्छा गरेकी थिइन् । आफ्नो सानै उमेरदेखिको सपनालाई -आफ्नो सानो घर, छोराछोरी- सफल बनाउने इच्छा गरेकी थिइन् । सब तासको घरझैं भताभुङ्ग भयो । उनले पनि देखासिखी गरेर उत्साहहीन दृष्टिले दक्षिणतिरको मैदानलाई हेरिन् ।

(विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाको पहिलो कथा संग्रह ‘दोषी चश्मा’बाट ।)