छड्के तिलहरी

मैना झ्सिमिसेमै उठी । आँखा मिच्दै उसले पोतारो खोजी र पिंढी पोल्न थाली । त्यसपछि हतारहतार बच्चा काखीमा च्यापेर अँगार टोक्दै पँधेरोतिर लागी । सधैं यस्तै हो उसलाई । तर सधैंभन्दा आज अझ्ै छिटो उठेकी हो । यति बेला नउठे काम भ्याइन्न । आज लामिछानेकी छोरीको बिहे । अन्माएको हेर्न जानुछ । त्यसैले सब काम हतारमै भ्याउनुछ ।

पँधेरामा पुग्दा सुन्तली पनि ऊभन्दा अघि नै पुगिसकेकी रहिछ । धमाधम खरानीले गाग्री माझदै रहिछ । गाग्री माझ्सिकेपछि उसले पखालपुखुल पारी अनि गाग्री भरुन्जेल हातखुट्टाका मयल माड्न थाली । गाग्री भरिएर पानी पोखिन थाल्यो र त्यही पोखिएको पानीले उसले हात खुट्टा धोई । अलिकति पानी गाग्रीको मुखबाट हातले फाली अनि पर्खालमाथि राखी ।

मैना ! तँ पानी भर्दै गर् म बाहिर बसेर आउँछु है !भनेर सुन्तली पँधेरोबाट झडीतिर लागी । चोरऔंलाले अँगार मञ्जन गरी अनि कुलकुल गरी । खोकलखाकल गरिसकेपछि मुख धोई अनि फरियाको फेरले पुछी । घल्चा माझ्ी अनि पखाली । घल्चा टिलिक्क टल्कियो । त्यसपछि घल्चा थापी धारामा ।

घल्चा भरिएपछि सुन्तली पनि आइपुगी । दुवै गफ गर्दै पँधेराबाट फर्कन थाले ।
लामिछानेकी छोरीले राम्रै पोई पाएकी हो हगि ! काठमाडौंमा राम्रो जागिर छ रे !सुन्तलीले भनी ।
आफ्नो–आफ्नो कर्म हो, राम्रो होस् । झयालमा राखेर पालोस् !मैनाले भनी ।

अँ, आजकालका आइमाई झयालमा बस्छन् खुब ! काठमाडौंमा त लोग्नेस्वास्नी दुवैले जागिर खान्छन् । दुवैले कमाइ गर्छन् !सुन्तलीले भनी ।
पढेकी छ । झ्न् राम्रै भो नि ! हामीले त पढ्न पाएनौं । यही ढिकी, जाँतो, पानी पँधेरो, भकारो जे भने पनि यही हो । कहिले तीज आउला र दुईचार दिन हाँसखेल गर्न माइत जान पाइएला भनी कुर्नुपर्छ !मैनाले भनी ।

राति जन्ती पर्सेको हेर्न गा’की हैनौ ? कति बेला आयौ ?सुन्तलीले कुराको प्रसङ्ग अन्त लगी ।
धेरै बेर बसिनँ । आउन लागेकी थिएँ, लामिछाने बूढीले दुइटा कसार भए’नि नटोकी जान पाइन्न भनिन् । यसो खाएजस्तो गरेँ र फर्किहालेँ । छोरालाई अलिकलि ज्वरो आएको थियो । मैनाले भनी ।

अन्माउने बेलामा सँगै जाउँला है !मैनाले भनी ।
हुन्छ, हुन्छ ! म बोलाउन आउँली । अहिले जाऊँ है !सुन्तलीले भनी र दोबाटोबाट छुट्टिई ।
मैना पानी लिएर भान्सामा पुगी । पानीको घल्चा बिसाई । अनि अँगेनामा गएर आगो फुक्न थाली । आगो झ्ट्ट बलेन । धूवाँले आँखा पीरो भयो र आँसु आयो । आँसु पुछ्दै ढुङ्ग्रोले आगो फुकी । बल्ल हुर्हुरी बल्न थाल्यो दाउरा, र कुँडो बसाली ।

घाँस त हिजै मनग्यै डोकोमा चुली पारेर ल्याएकी थिई । पुगिहाल्छ, नभए अलिकति पराल हाल्दिउँला । कहिलेकाहीँ त पराल पनि ख्वाउनुपर्छ । अलिकति दूध घट्ने त हो नि !

मैना ! ए मैना ! सानो बाबु उठ्यो ?एक्कासि सासूआमा चोटाबाट ओर्लंदै कराइन् ।
उठेको छैन आमा ! अलिकलि तातै थियो निधार म उठ्दा !मैनाले भनी ।
बुहारी ! मैले त साह्रै नराम्रो सपना देखें ! अझ्ै मुटु काम्दैछ !सासूले भनिन् ।
आ… शीतको सपना त्यस्तै हो । मैले पनि कति दिनदेखि यस्तै कच्याककुचुक सपना देखिरा’छु । बाहिर बस्दा कहन्छु, सकियो !मैनाले भनी ।
सासूआमाले लामो सास फेरिन् अनि मुख धुन लोटामा पानी सार्न थालिन् ।

त्यतिन्जेल घाम झ्लमल्ल लागिसकेको थियो । मैना हतारहतार गाई दुहुन गई । गाईले साविकको दूध दियो । अनि दूध कुँडेमा बसालेर छोरालाई उठाउन गई । छोरो आँखा मिच्दै उठ्यो अनि उठ्नेबित्तिकै मुख बिगार्दै कराउन थाल्यो – आमा ! भोक लाग्यो !
दूध बसालेको छ, एकछिन पख् । बरु छिट्टै मुख धो !मैनाले भनी ।
भोटो र कट्टु लगाएको चार वर्षे छोरो टुकुटुकु हिँडेर आँगनको डिलमा हजुरआमासँग मुख धुन पानी माग्न पुग्यो ।
ल–ल, मै धोइदिन्छु मेरो नातिको मुख ! ल यता आ !बूढीले भनिन् र नातिको मुख धोइदिइन् !

अलिअलि ज्वरो आ’को रैछ नातिलाई !बूढीले तोतेबोली निकालेर भनिन् र नातिको मुख पुछिदिइन् आफ्नो फरियाको फेरले । त्यसपछि नाति चुल्होमा गएर दूध उम्लने प्रतीक्षा गर्न थाल्यो ।

दूध उम्लिएपछि एक कचौरा दूध र एक मुठ्ठी चिउरा दिई मैनाले छोरालाई । अनि छोरो सुरूप सुरूप गर्दै दूध पिउन र चिउरा चपाउन थाल्यो ।
एई मैना ! दुलही अन्माएको हेर्न जाने होइन ?साइँली आँगनमा आएर चिच्याएको सुनेपछि मैनाले झयालबाट हेरी ।
मेरो त घरधन्दा सकिएकै छैन । तँ जाँदै गर् । म पछि आउँछु !मैनाले भनी ।
आमा ! तपाई पनि जाने होइन दुलही अन्माएको हेर्न ?मैनाले सोधी ।

हेर बाबै ! तेरो पो उमेर छ र रमाइलो लाग्छ । तँै जा । छोरालाई पनि लिएर जा । मचाहिँ पिँढीमा पल्टिरहन्छु । बरु अन्माइसक्नेबित्तिकै आउनू ! बूढीले भनिन् ।

सासूआमाले त्यति भनेपछि मैना चोटामा उक्लिएर ट्याङ्का खोल्न पुगी । उसले आज सपनामा बिहाको बेलाको रातो सारी लाएर ठाँटिदै पाखा हल्लाउने गरी जुहारी खेलेको देखेकी थिई । उसलाई त्यही लुगा लगाउन मन लाग्यो । अलिअलि खुज्मुजिएको थियो – फरिया, चोलो, पेटिकोट सबै । तानतुन पारेर त्यही लगाई । कपाल कोरीबाटी गरी । अनि विस्तारै ट्याङ्काको एक कुनामा पोको पारेर राखेको छड्के तिलहरी निकाली ।

हातमा तिलहरी लिनेबित्तिकै मैनालाई आफ्नो श्रीमान्को झ्झ्ल्को आयो । कुन पहाडको कुन कुनामा ड्युटीमा होला । के गर्दै होला । उसिना चामलको भातदेखि वाक्कै लागिसक्यो भन्थ्यो ।

मैनाले बिहेमा छड्के तिलहरी लाउन पाएकी थिइन् । त्यसैले ऊ बेलामौकामा यसको गुनासो गर्थी ।

एकपल्ट छुट्टीमा आएको बेला उसले मोटो झ्ुत्ता पोते उसलाई दिएको थियो । मैना मरिमरि हाँसेकी थिई । मैना हाँसेकी देखेर ऊ अरकच्चै परेको थियो ।

किन हाँसेकी ?उसले सोधेको थियो ।
अहिले त म मात्रै हाँसें । त्यो पोते मात्रै लाएर हिँडेँ भने सारा गाउँले हाँस्छन् । ठूलो तिलहरी नहाली यो पोते त लाइँदैन नि !मैनाले भनेकी थिई ।

अच्छा ! कुरा त्यसो पो ! … फेरि सरुवा भएको छ मेरो । अब त नयाँ ठाउँमा तलब पनि बढी पाइन्छ, भत्ता पाइन्छ । म पैसा पठाउँला, तँ आफै गएर किन्नु नि बाँडाकहाँ गएर !लोग्नेले भनेको थियो ।
फेरि सरुवा ?मैनाले सोधेकी थिई ।
जहाँ भए’नि कामै गर्नुपर्ने हो । जहाँ गए पनि घरभन्दा टाढा हो – के फरक पर्छ र ! उसले भनेको थियो ।

त्यो त हो !उसले यति भनेकी थिई । साँच्चै तीन महिनापछि गाउँकै घलेदाइ छुट्टीमा आएका थिए र ल्याइदिएका थिए एघार हजार रुपियाँ । अनि उसले त्यो रुपियाँ सासुूआमाको हातमा राखिदिएकी थिई ।

मलाई किन दिएकी बुहारी यो रुपियाँ ! सबैथोक पुगेको छ । ऋण छैन । तिरोतारो छैन । तँलाई तिलहरी किन्ने कुरा थियो हैन ….. त्यही किने भएन र ! सासूआमाले भनेकी दिइन् ।

साँच्चै असल सासू पाएकी हो मैनाले । सबैका सासू कहाँ यस्ता हुन्छन् ! कस्तो बुहार्तन खप्नुपर्छ !
किनौं त तिलहरी ?उसले फेरि सोधेकी थिई !
तेरो उमेर छ । लाउँलाउँ, खाउँखाउँको बेला छ । अहिले नलाए कहिले लाउने ? अब मैले यो उमेरमा रहर गरेर हुन्छ ? … किन् बा किन् ! रहर पुर्‍याउनुपर्छ । सासूले भनेकी थिइन् ।

अनि छड्के तिलहरी बनाएकी थिई उसले सवा तोलाको । हरियो पोतेमा पहेँलो तिलहरी झ्लल देखिएको थियो । तर त्यो ट्याङ्कामा राख्नुसिवाय अरू केही गर्न पाएकी थिइन् । तीज आएको थिएन । कुनै बिहे बर्तमान थिएन । कहाँ जाँदा लाउने ? त्यत्तिकै थियो । लामिछानेकी छोरीको बिहाले गर्दा लगाउन पाइयो !

मैना यस्तै मनमनै कुरा खेलाउँदै थिई – यत्तिकैमा छोरो पनि फरियाको फेर समातेर झ्ुन्डिन आइपुग्यो । उसले छोरालाई उचाली र गालामा च्वाप्प म्वाइँ खाई ।
नाक त ठ्याक्कै बाउको जस्तो छ । मैनाले छोराको नाक समाती । उसलाई आफ्नै पोइको नाकको झ्झ्ल्को आयो ।
मैनाले छोरालाई पनि नयाँ लुगा र च्वाई–च्वाई आवाज आउने जुत्ता लगाउन दिई । लुगा र जुत्ता लगाइसकेपछि छोरो भर्‍याङ ओर्लेर आँगनमा यताउति चहलपहल गर्न लाग्यो ।

क्रिम, पाउडर, गाजल, लिपिस्टिक लाएर अग्लो सुर भएको जुत्तासहित मैना पनि तयार भएर ढोकाबाट बाहिर निस्किई । सासूआमा पिँढीमै गुन्द्रीमा पल्टिरहेकी थिइन् ।
म गएँ त है आमा !मैनाले सासूआमालाई भनी ।
हजुरआमा पनि जाने हैन ?छोराले सासूलाई कोट्याउन पुग्यो ।
तिमीहरू जाउ बा ! म घर कुरिरहन्छु । सासूले भनिन् ।

त्यत्तिकैमा सुन्तली पनि आइपुगी । छोरा मैना र सुन्तलीको औँला समातेर कहिले हिँड्दै कहिले झ्ुन्डिदै गर्न लाग्यो ।
लामिछानेको घर जन्ती र दुलहीतिरका आफन्तहरू, गाउँलेहरूले भरिभराउ थियो । दुलही अन्माउने बेला भइसकेको थिएन । लामिछानेकी छोरी प्रमिला दुलहीको सिँगारपटारले झ्लमल्ल बलेको बत्तीझ्ैं उज्याली थिई । मैना र सुन्तली पुगेपछि उसले दुवैको हात समातेर माया नमार है भनेर तुरुक्क आँसु खसाली ।

मैना र सुन्तलीका आँखा पनि रसाए ।
प्रमिलालाई अन्माएपछि यो घर कति च्याँउच्याउँतो हुने होला । सारा आ–आफ्ना घर जान्छन् । शून्य–शून्य हुनेछ यो घर ! बाबुआमा पनि रुनेछन् । आँखा राताराता पार्नेछन् । मैना यस्तै केही सोच्न थाली । उसको बिहामा पनि त उसका बा, आमा, भाइ, बहिनी सबै रोएका थिए । बिछोडमा रूनुपर्ने, आँसु आउने यौटा चलन ।
मैना ! तँलाई यो छड्के तिलहरी कस्तो सुहाएको ?लामिछान्नी बूढीले भनिन् । मैनाले हाँसेर टारी । केही भनिन ।

लौ, लौ, बाजा बजाउनुपर्‍यो । छिट्टै दुलही अन्माउन तताउनुपर्‍यो ।जन्तीतिरकाले कराउन थाले र बाजा घन्काउन थाल्यो ।
साँझ नपरी कहाँ अन्माउने !दुलहीतिरका कसैले भन्यो ।
साँझ्मा त दुलही भिœयाउनुपर्छ । त्यत्रो लामो बाटो छ ।जन्तीतिरकै अर्को कसैले भन्यो ।
विस्तार–विस्तार बाजाको धुनसँगै दुलहीघरमा रौनकता छायो । बाजाको स्वरले गर्दा मान्छेहरूले चिच्याइचिच्याई कुरा गर्नुपर्ने भयो ।
यत्तिकैमा त्यहीँ एउटा बर्दीवाला प्रहरी देखापर्‍यो । गाउँकै चौकीको प्रहरी । उसले सुन्तलीलाई भन्यो – सुन्तली ! मैनालाई लिएर तुरुन्त घर हिंडा त !

किन ? के भयो ?सुन्तलीले सोधी ।
खुरुक्क भनेको मान् न !पुलिसले भन्यो ।
सुन्तलीले मैनालाई खोजी र भनी – मैना ! छिट्टै घर जानुपर्‍यो ! ल हिंड !
किन ?मैनाले सोधी ।
हिंड् न छिटो ! जरुरी छ रे क्या !सुन्तलीले भनी ।

केही कुरा नबुझ्ेर मुटु ढक्कढक्क पार्दै छोरालाई समातेर सुन्तलीको साथ लागेर मैना घरतिर हिंडी । बाटोमा क्यै बोलिन सुन्तली । मैना पनि चुप थिई र छोरा पनि चुप थियो । के, किन, कसो, केही सोचविचार गर्न सकिरहेकी थिइन् मैनाले ।

आँगनछेउ पुग्दा मैनाले पुलिसको भ्यान देखी । भ्यानबाहिर पुलिसहरू, इन्स्पेक्टर निन्याउरो मुख लाएर उभिएका थिए ।
मैना आँगनमा ठिङ्ग उभिई ।
इन्स्पेक्टरले मैनाछेउ आएर भन्यो – बहिनी ! सृष्टिको लीला यस्तै हो ! तपाईका श्रीमान्ले रुकुमकोटमा वीरगति प्राप्त गर्नुभयो !
मैना पत्थर भई ।
के भो बाबु ! …. कसलाई खोज्न आउनुभएको ?सासूआमा पनि मैनाछेउ उभिन आइपुगिन् !
आमा ! तपाईका छोरा सहिद हुनुभयो !प्रहरी इन्स्पेक्टरले भन्यो ।
आमा एकातिर लडिन् । मैना पनि आँधीले लडाएको रुखझ्ैं अर्कोतिर ढली । सुन्तली पनि डाँको छोडेर रुन थाली । लामिछानेको घरबाट आएको बाजाको धूनलाई मैनाको आँगनमा क्रमश: बढ्दै गएको छिमेकीहरूको रुवाइले विस्मृत र मधुरो–मलिनो पार्दै गयो ।

असइले भन्यो – आमा र श्रीमतीलाई अन्तिम दर्शन गर्न त दिनुपर्‍यो नि हैन सा’प !
त्यो त हो !इन्स्पेक्टरले गम्भीर भएर भन्यो ।

तपाईहरूले पनि सम्झइबुझइ गर्नुपर्‍यो ! इन्स्पेक्टरले गाउँलेहरूलाई भन्यो ।
प्रहरी भ्यानबाट लास निकालियो । अनुहार कालो भएको थिायो । ओठ पनि कालो/नीलो थियो । बन्द आँखा, नाकमा कपास कोचिएको थियो । गालामा धारिलो हतियारले काटेको डोब देखिन्थ्यो । घाँटी क्षतविक्षत भएको देखिन्थ्यो । त्यसमुनिको भाग सेतो कपडाले छोपिएको थियो । मैना र सासूआमालाई मुस्किलले एकपल्ट अनुहार हेराइयो । दुवैलाई सम्हाल्न कठिन थियो । दुवै लासमाथि घोप्टिन चाहन्थे । अँगालो हाल्न चाहन्थे । सुम्सुम्याउन चाहन्थे ।

अब ढिलो नगरौं !इन्स्पेक्टरले भन्यो । गाउँका मानिसहरू, छिमेकहरू मलामीका लागि तयार भए ।
प्रहरीले शोकधुन बजाउन सुरु गरे । चार जना प्रहरीले लास उठाए । अनि लास घाटतर्फ लगियो । शोकधूनसँगै सारा मलामीका आँखाबाट बरबर आँसु झ्रिरहेका थिए । घाटमा पुगेपछि अन्तिम संस्कारका लागि जोरजाम सुरु भयो । दाउराको चाङ लाग्यो । त्यसमाथि लास राखियो । सबैले फूल र माला चढाए आँसु झर्दै ।

त्यहाँ कुरो उठ्यो – दागबत्ती कसले दिने ?
प्रहरी जवान मीनबहादुर क्षेत्रीका आमा, छोरा र श्रीमतीबाहेक केही थिएनन् ।
नाबालक छ छोरो !कसैले भन्यो ।

अरू कोही नभए त उसैलाई ल्याउनुपर्छ ! इन्स्पेक्टरले भन्यो ।
घरमा गएर छोरालाई ल्याइयो । प्रहरी ब्यान्डले अन्तिम शोक–सलामी अर्पण गर्‍यो र चार वर्षे बालकले दागबत्ती दियो । त्यसपछि हेर्दाहेर्दै एउटा जिन्दगी खरानी र धूवाँमा परिणत भयो ।

मैनालाई सपना हो कि विपना हो कि, के हो छुट्याउन कठिन भइरहेको थियो । एउटा सपनाको अन्त्य भएको थियो । अकल्पनीय घटना भएको थियो ।

बूढी पनि छोराको मृत्युको यथार्थलाई सामना गर्न सकिरहेकी थिइनन् – कसले मार्‍यो मेरो छोरोलाई ! उसले के बिगार गरेको थियो ?

अघि भर्खरसम्म छड्के तिलहरी र बिहाको रातो कपडामा लपेटिएकी मैना अहिले सेतो खद्दरको कपडामा बेरिन पुगिकी थिई । सबथोक समाप्त भएको झ्ैं भएको थियो ।

त्यो चारवर्षे अबोध छोरो भने यी सबबाट बेखबर निर्बन्ध खेलिरहेको थियो । उसलाई मृत्युका विषयमा केही थाहा थिएन, न त उसले दागबत्तीको अर्थ नै बुझ्ेको थियो ।

अचानक त्यो बालक मैनाको काखमा बस्न आइपुग्यो र भन्यो – हाम्लो बाले लुकुमकोतबात धैलै पापा ल्याउनुहुन्थ हगि !

त्यसपछि एक्कासि मैना र सासूआमा डाँको छोडेर रुन थाले । छड्के तिलहरी किलामा त्यत्तिकै झ्ुन्डिरहेको थियो – मूल्यहीनझ्ैं भएर !