हृदयचन्द्रको साहित्यिक व्यक्तित्व
उपन्यासकार हृदयचन्द्रसिंह प्रधान नेपाली उपन्यास परम्पराका एक अविस्मरणीय प्रतिभा हुन् । नेपाली उपन्यासमा प्रगतिशील चिन्तन परम्पराको थालनी उनबाटै भएको हो । रूढिग्रस्त सामाजिक कुपरम्पराका विरूद्ध संभावित विकल्पको वैचारिक रूपरेखा प्रस्तुत गर्नु उनका उपन्यास कलाको महत्वपूर्ण देन मानिन्छ । सामाजिक जागरणका लागि रूढिमुक्त प्रगतिशील चेतना मुखरित गर्नमा उनका उपन्यासहरूको अग्रणी भूमिका रहेको छ । उपन्यासकार प्रधानको जन्म वि.सं. १९७२ साल माघ महिनामा काठमाडौंको ढोकाटोलमा भएको हो । क्षयरोगबाट पीडित भएर उनले निकै कष्टसाध्य जीवन बिताउनु परेको थियो । जीवनभर आर्थिक गरिबीका विरुद्ध संघर्ष गरेर बाँच्ने हृदयचन्द्रको मृत्यु २०१६ साल माघमा भएको हो । आफ्नो जीवनमा आर्थिक विपन्नताको पीडा र विवशता भोग्नु परेकाले उनका साहित्यिक रचनामा समाजका विपन्न वर्गमाथि गम्भीर सहानुभूति पाइन्छ । उनका साहित्यिक रचनाले उत्पीडित वर्गलाई दयनीय तथा अशक्त रूपमा प्रस्तुत नगरी उत्पीडनका विरूद्ध संघर्ष गर्न सक्षम व्यक्तिका रूपमा पेश गरेका छन् । उत्पीडित वर्गका संगठित शक्तिमा हृदयचन्द्रको अमोध विश्वास छ – तिनीहरू एकजुट भएका खण्डमा उत्पीडक वर्गलाई सजिलै परास्त गर्न सक्छन् ।
हृदयचन्द्रसिंह प्रधानले कविता, कथा, उपन्यास, नाटक, निबन्ध र समालोचना जस्ता विधाहरूमा रचनात्मक योगदान दिएका छन् र उनको साहित्यिक व्यक्तित्व बहुआयामिक रहेको छ । गरीबका आर्तनाद र विद्रोही चेतना मुखरित गर्ने फुटकर कविताहरूबाट उनका कवि व्यक्तित्वको पहिचान पाइन्छ भने उनको आँशु (२०१२) र हृदयचन्द्रका केही कथाहरू(२०२५) जस्ता कथा संग्रहहरूबाट उनका कथाकारिताको चिनारी पाउन सकिन्छ । भूस्वर्ग (२००३), जुँगा (२००९), तीस रूपैयाको नोट (२००४), कुरा साँचो हो (२०११) र अफसोस (२०२७) जस्ता निबन्ध संग्रहहरूले उनलाई आत्मपरक निबन्धकारका रूपमा चिनाएका छन् । नाट्यविधातर्फ उनले उनी देवता हुन् (२०१५), कीर्तिपुरको युद्धमा (२०१६), छेउ लागेर (२००६), गंगालालको चिता (२०११) जस्ता एकांकी संकलनहरू प्रकाशित गरेका छन् । साहित्यका सृजनात्मक विधाका साथै सृजनाको आस्वादन र मूल्यांकनतर्फ पनि उनको अभिरुचि देखापर्दछ । उनी स्रष्टा र द्रष्टा दुवै हुन् भन्ने कुरा उनका समालोचना कृतिहरूबाट स्पष्ट रूपमा झल्कन्छ । उनका समालोचना कृतिहरू साहित्य एक दृष्टिकोण (२००४), भानुभक्त एक समीक्षा (२०१३), नेपाली काव्य र उसका प्रतिनिधि कवि (२०२१) र केही नेपाली नाटक (२०२७) यी समालोचना कृतिहरूमा अतिरिक्त प्रधानले नेपाली भाषाका व्याकरणसम्बन्धी पुस्तकहरू पनि देखिन्छ । चिन्ह परिचय (२००२), शब्द शुद्धि र विचार (२००४), शिशु शिक्षण कला (२००५), शब्द शुद्धि विज्ञान (२०११) नामक पुस्तकहरू उनका भाषिक व्याकरणसम्बन्धी अभिरुचिका प्रतिफल हुन् । उपन्यास विधामा पनि हृदयचन्द्रको उल्लेखनीय योगदान देखिन्छ । उनले स्वास्नीमान्छे (२०११) र एक चिहान (२०१७) नामक दुइटा उपन्यास लेखेका छन् र यी दुवै उपन्यासका माध्यमबाट उनी प्रगतिशील उपन्यासकारका रूपमा चर्चित भएका छन् । वास्तवमा नेपाली उपन्यास परम्परामा प्रगतिशील चिन्तनको सूत्रपात उनका उपन्यासहरूबाटै भएको हो ।
हृदयचन्द्रको उपन्यासकारिता
हृदयचन्द्र आफ्ना उपन्यासका नवीन उपन्यास शिल्पका साधक भन्दा बढी समाज चिन्तकका रूपमा देखापरेका छन् र उनको उपन्यासकारिता पनि सिर्जनशीलता भन्दा चिन्तनशील परिणति हो । उनका उपन्यासमा सामाजिक सुधारको जुन प्रस्तावित रूपरेखा प्रस्तुत भएको छ, त्यसबाट यसै कुराको पुष्टि हुन्छ । उपन्यासकार हृदयचन्द्र रूढिग्रस्त र शोषणग्रस्त समाजलाई शोषणमुक्त समाजमा परिवर्तन गर्न चाहन्छन् । उनका दृष्टिमा परम्परावादी संस्कारलाई परित्याग गरी नयाँ जीवन मूल्यलाई अङ्गीकार नगरेसम्म स्वस्थ तथा न्यायपूर्ण समाजको निर्माण सम्भव छैन । उनका दृष्टिमा परम्परावादी संस्कारलाई परित्याग गरी नयाँ जीवन मूल्यलाई अङ्गीकार नगरेसम्म स्वस्थ तथा न्यायपूर्ण समाजको निर्माण सम्भव छैन । उनका दुवै उपन्यासहरू समाज सुधारको उद्देश्य लिएर लेखिएका छन् ती सामन्ती संस्कारका विरोधमा उभिएका छन् । पुरुष समाजको दासता, शोषण र शासनबाट नारीलाई मुक्त गर्ने उद्देश्य लिएर लेखिएको उपन्यास हो – स्वास्नीमान्छे । वेश्या भएर पनि संगठित रूपमा नारी मुक्तिका लागि अत्याचारी पुरुषका विरुद्ध संघर्ष गर्न सुरिएको विद्रोहशील नारीहरूको कथा हो स्वास्नीमान्छे भने किसान–समस्या र किसान जागरणको कथा हो – एक चिहान । यी दुवै उपन्यासका आधारमा हृदयचन्द्रका औपन्यासिक प्रवृत्तिहरूको निरूपण गर्न सकिन्छ । उनका उपन्यासमा पाइने प्रमुख प्रवृत्तिहरूको संक्षिप्त चर्चा यस प्रकार छ:–
हृदयचन्द्रका औपन्यासिक प्रवृत्तिहरू
माक्र्सवादी दर्शनको मोटामोटी ज्ञान र सामाजिक चिन्तनका क्रममा बटुलिएका व्यावहारिक अनुभवहरूबाट उपन्यासकार हृदयचन्द्रसिंह प्रधानमा प्रगतिशील जीवनदृष्टि विकसित भएको हो र उनले आफ्नो उपन्यासलाई प्रगतिशील धारणाको प्रयोगभूमि बनाएका छन् । उनका उपन्यास – कृतिहरू जनतामा प्रगतिशील विचारधारा संप्रेषित गर्ने माध्यम हुन् । जनताका सोचाइ र धारणामा परिवर्तन ल्याएर समाजोपयोगी जनसंस्कृतिको निर्माण नगरेसम्म समाजका विकृतिहरू हट्न सक्दैनन् सामाजिक विकृतिहरूको निराकरण नभै समाज स्वस्थ बन्न सक्दैन भन्ने कुरामा उनी दृढ, विश्वस्त छन् । त्यसैले प्रगतिशील समाजलाई रूढिवादी संस्कारका क्षयोन्मुख दासताहरूबाट मुक्त गर्न चाहन्छन् । उनका उपन्यासमा परम्परागत मूल्य मान्यताको विरोध छ र प्रगतिशील धारणाको खुला समर्थन छ । स्वास्नीमानिसलाई पुरुषका वासना तृप्ति र मनोरञ्जनको साधन ठान्ने मध्ययुगीन सामन्ती धारणाको विरोध स्वास्नीमान्छेले गरेको छ । नारी जातिलाई पुरुषका निरंकुश हैकम र दासताबाट मुक्त गर्नुपर्छ भन्नु नै स्वास्नीमान्छेको वैचारिक दृष्टिविन्दु हो । उपन्यासकार हृदयचन्द्रसिंह प्रधानका प्रगतिशील विचारधाराको प्रयोगभूमि मानिने एक चिहान उपन्यासमा एकातिर उनले संक्रमणकालीन नेपाली समाजका रूढिग्रस्त मान्यताको विरोध गरेका छन् भने अर्कातिर रूढिग्रस्त मुक्त समाज खोजेका छन् । बाबुआमाको काजक्रिया गर्दा पुगीसरी नआउने मानिसले पनि बाहुनलाई दानदिनु पर्ने, बिहे व्रतबन्ध आदिमा भोज भतेर खुवाउनुपर्ने, छोरीको बिहेमा दुलाहलाई दाइजो र ऋण काढेरै भए पनि सामाजिक धार्मिक आडम्बर देखाउनुपर्नेजस्ता रूढिग्रस्त परम्पराको एक चिहानमा चित्रण गरिएको छ । उपन्यासकार हृदयचन्द्रसिंहका वैचारिक अवधारणाहरू पूर्णत: भौतिकवादी–वस्तुवादी मान्यतामा आधारित छन्, तिनीहरू व्यावहारिक प्रयोगसाध्य पनि छन् । उपन्यासकारका दृष्टिमा गुरू पुरोहितहरूले जनताको शोषण गरी आफ्नो व्यक्तिगत स्वार्थपूर्ति गर्नाका लागि धर्म, स्वर्ग, नरक, पापपुण्य आदिको परिकल्पना गरेका हुन् । उपन्यासकारले जातिपातीका आधारमा मानिसलाई ठूलो सानो मानिने परम्परागत धारणाको खण्डन गर्दै समाजमा व्याप्त साम्प्रदायिक भेदभाव हटाउन अन्तर्जातीय विवाह प्रणाली अपनाउनु पर्छ भन्ने धारणा व्यक्त गरेका छन् । हामीले आफ्ना सामाजिक सांस्कृतिक परम्परालाई सकेसम्म सरल, व्यावहारिक र जीवनपयोगी बनाउनुपर्छ भन्ने उनको दृष्टिकोण रहेको छ । शोषणबाट मुक्ति पाउने गरीब किसानले साहुबाट ऋण नलिनु, मितव्ययिता अपनाउनु, घरेलु इलम र कृषि व्यवसायमा आफ्नो परिश्रम खर्च गर्नु आवश्यक छ भन्ने विचार पनि हृदयचन्द्रका उपन्यासमा पाइन्छ । सामन्ती थिचोमिचो, शोषण र अन्यायका विरूद्ध लड्न जनतामा वर्गीय जागरण आउनुपर्छ । गरीबहरू संगठित भएर शोषक सामन्तका विरूद्ध जाइलाग्न सके शोषणवृत्तिलाई हटाउन सकिन्छ भन्ने कामको बाँडफाँड, परिवारमा समानताको व्यवहार, प्रेमको नवीन व्याख्या, अन्तर्जातीय विवाहका सकारात्मक परिणाम, नारी प्रतिको दृष्टिकोण, सार्वजनिक जीवनमा अनुशासन र कानुनी मर्यादाको महत्व, समस्याको वस्तुगत व्यावहारिक समाधान आदि विषयमा व्यक्त भएका विचारहरू प्रगतिशील चिन्तनमा आधारित छन् । यसरी समाजपयोगी विचार र दृष्टिकोणहरू हृदयचन्द्रका उपन्यासहरूमा छरिएका छन् र प्रगतिशील धारणा उनका उपन्यासको महत्वपूर्ण पक्ष रहेको छ ।
उपन्यासकार हृदयचन्द्रसिंहको दोस्रो औपन्यासिक प्रवृत्ति आलोचनात्मक यथार्थवादी दृष्टि हो । सामाजिक वस्तु सत्य र यथार्थका तटस्थ द्रष्टा उनी होइनन् । उपन्यासकारका सैद्धान्तिक धारणाहरू पात्रका विचारधारामा आरोपित भएकोले उपन्यासका प्रगतिशील पात्रहरू लेखककै विचारधारामा डोरिएका उनका र तिनीहरू बोल्दा उपन्यासकारकै दृष्टिकोण अंगीकार गरिएकोले उपन्यासमा कतैकतै सामाजिक, कुरीति, विकृतिहरूमाथि प्रत्यक्ष आलोचनात्मक टिप्पणीहरू पनि व्यक्त भएका छन् । उनका उपन्यासमा सामाजिक दुराचार र दुव्र्यवहारको भत्र्सना पनि छ । आलोचनात्मक यथार्थवादले सामाजिक विकृतिको कटू आलोचनामात्र गर्दैनन्, सामाजिक विकृतिलाई उछिन्नुका साथै तिनको निराकरणका सम्भावित विकल्प पनि प्रस्तुत गर्दछ, आदर्शवादी ढङ्गबाटै भए पनि सामाजिक आदर्शको रूपरेखा प्रस्तुत गर्छ । उपन्यासकार हृदयचन्द्रसिंह प्रधान पनि सामाजिक वस्तुस्थितिको यथार्थ चित्र अंकित गरेर मात्र सन्तुष्ट हुँदैनन् । उपन्यासमा समस्याको उद्घाटनसँगै समाधानका सम्भावित विकल्प समेत प्रस्तुत गरी आदर्श समाजको रूपरेखा पनि उनले तयार पारेका छन् । उपन्यासमा सम्भावित विकल्पतको काल्पनिक रूपरेखा पनि प्रस्तुत भएकोले हृदयचन्द्रको आलोचनात्मक यथार्थवाद आदर्शतर्फ उन्मुख भएको छ ।
हृदयचन्द्रसिंहका स्वास्नीमान्छे र एकचिहान दुवै उपन्यासको अध्ययन गर्दा उनी सामाजिक दायित्वबोधप्रति सचेत समाज सुधारकका रूपमा पनि देखा पर्दछन् र सुधारात्मकता वा सामाजिक सुधार उनका उपन्यासको अर्को विशेषता देखा पर्दछ । हृदयचन्द्रका स्वास्नीमान्छे र एक चिहान दुवैको रचनात्मक उद्देश्य समाजसुधार नै भएकोले तिनमा समस्याको पहिचान र त्यसको उपचार विधि पनि निर्देशित छ । सामाजिक व्यवस्थाभित्रका कमजोरीहरूको आलोचनाका साथ मार्गदर्शन पनि छ । प्रगतिशील विचारद्वारा सामाजिक अन्धपरम्परा हटाउन सकिने, वर्गद्वन्दका माध्यमबाट शोषणवृत्ति निर्मूल पार्न सकिने, र साम्प्रदायिक भावना हटाउन सकिने, बिहे, व्रतबन्ध, मृत्युसंस्कार आदिमा सरल र मितव्ययी पद्धति अपनाउँदा सामाजिक आडम्बर हट्न सक्ने जस्ता सुधारवादी सुझावहरू हृदयचन्द्रका उपन्यासमा प्रस्तुत भएका छन् । एक प्रकारले हृदयचन्द्रसिंह प्रधान सामाजिक संस्कृतिका क्रान्तिका माध्यमबाट आदर्श समाजको स्थापना गर्न चाहन्छन् । त्यसैले उनका उपन्यासका प्रगतिशील पात्रहरू जीवन सङ्घर्षमा आस्था राख्दछन् । उत्पीडित पात्रमा देखाइने दया र सहानुभूतिबाट सामाजिक समस्याको समाधान सम्भव नदेखेर उनी पात्रलाई दयनीय र अशक्त रूपमा प्रस्तुत गर्दैनन् । हृदयचन्द्रले उत्पीडन वर्गमा रहेको संघर्षशील क्षमतालाई पहिचानेका छन् । त्यसैले सुधारवादी चेतनालाई हृदयचन्द्रका उपन्यासको महत्वपूर्ण विशेषता मान्नुपर्ने हुन्छ ।
समाज सुधारकालागि आदर्श कामना मात्र पर्याप्त छैन व्यवहारिक जीवनमा ती आदर्श मान्यतालाई प्रयोगमा ल्याउन सामाजिक जागरणका आवश्यकता पर्दछ । त्यसैले उनका प्रगतिशील पात्रहरू प्रशिक्षित र जागरूक देखिन्छन् । हृदयचन्द्र मानिसमा प्रगतिशील चेतना जगाएर सामाजिक जागरण ल्याउन चाहन्छन् र निर्देशित आदर्शको पालन गराई राष्ट्रिय चरित्रको निर्माण गर्नु उनका उपन्यासको प्रयोजन भएकोले कर्तव्यनिष्ठ, सच्चरित्रवान् र न्यायप्रेमी पात्रहरू सिर्जना भएका छन् । पात्र विधानको सन्दर्भमा हृदयचन्द्रले वर्गगत चरित्रहरूको सृष्टि गरेका छन् । कार्यव्यवहार र चिन्तनशैलीको दृष्टिले उनका केही पात्रहरू प्रतिगामी खालका छन् भने केही पात्रहरू प्रगतिशील विचारका छन् । उपन्यासमा पुरानो सामन्ती र रूढिवादी संस्कारमा जकडिएका प्रतिगामी चरित्र र आधुनिक युगचेतनाले डोरिएका प्रगतिशील चरित्रका बीच द्वन्द्व क्रियाशील छ । प्रगतिशील चरित्रहरूले प्रतिगामी चरित्रलाई संघर्षमा परास्त गरिदिएका छन् । प्रगतिशील चरित्रप्रति उपन्यासकारको पक्षधरता र प्रतिबद्धता स्पष्ट रूपमा देखिएकाले वर्गसापेक्ष मानवतावाद हृदयचन्द्रको मानवतावाद हो । उनी वर्ग समन्वयमा होइन, वर्ग संघर्षमा आस्था राख्दछछन् । त्यसैले वर्ग समन्वयवादी मानवतावाद भन्दा उनको मानवतावादी दृष्टि भिन्न छ । शोषित पीडित वर्गका संगठित शक्तिमा तिनको सामूहिक हित सम्भव छ भन्ने कुरामा उनी दृढ विश्वस्त छन् । त्यसैले प्रतिगामी पात्रका नक्कली उदारता र छदम्भेषी चरित्र उनका उपन्यासमा नाङ्गिएका छन् । उपर्युक्त कुरालाई दृष्टिगत गर्दा के स्पष्ट हुन्छ भने वर्गगत चरित्र सृष्टि र वर्गीय मानवतावाद हृदयचन्द्रका उपन्यासमा पाइने प्रमुख प्रवृत्तिहरू नै हुन् ।
हृदयचन्द्र घटनाप्रेमी उपन्यासकार भएकोले उनका उपन्यासमा विषयवस्तुको प्रधानता छ । व्यक्ति चरित्रका अन्तर्मनोवृत्तिलाई केलाउन भन्दा सामाजिक बहिर्जीवनका स्थूल घटना–दुर्घटनाहरूको विवरण प्रस्तुत गर्नमा उनी विशेष अभिरुचि राख्दछन् । उनका उपन्यासमा चित्रण शैलीको भन्दा ब्याख्या विवेचना शैलीकै प्रधानता छ । ब्याख्यात्मक शैली अंगालिएकाले उनका उपन्यासमा छोटो, चुट्किलो र नाटकीय संवादशैलीको सर्वथा अभाव छ । उपन्यासमा लामा–लामा सम्भाषण र ब्याख्यातम टिप्पणीहरू पढ्दा उपन्यासकारकै व्याख्यान सुनिरहे जस्तो लाग्दछ । उनका उपन्यासमा विशिष्ट शिल्पविधि र संरचनाशैलीको आभास पाइँदैन । उनका पात्रहरू चेप्टा छन्, गोला छैनन् । तिनमा चारित्रिक विकास सहजरूपमा हुन सकेको छैन । धेरै जसो पात्रहरू उपन्यासकारका सैद्धान्तिक धारणामा डोरिएका छन् र तिनका स्वतन्त्र अस्तित्वको रक्षा हुन सकेको देखिँदैन । निश्चय नै हृदयचन्द्रका उपन्यासमा प्रस्तुत भएका प्रगतिशील धारणाहरू समाजोपयोगी छन् र तिनको समाजसापेक्ष मूल्य पनि छ । उपन्यासकारले सामाजिक प्रगतिका लागि दिएका सुझाव र निर्देशनहरू अवश्य राम्रा छन् र तिनको गर्नसके समाजका संकीर्ण रूढिवादी संस्कारहरू सजिलै हट्न सक्छन् । सामाजिक प्रगतिका बाटामा तेर्सिएका काँढाहरू पन्छिन गई समाजले स्वास्थ्य लाभ गर्न सक्छ । यसमा कुनै सन्देह छैन । तर ती सैद्धान्तिक अवाधारणाहरू उपन्यासमा सोझै प्रस्तुत भएकोले उपन्यासको कलात्मक गरिमा र साहित्यिक मूल्य क्षतिग्रस्त भएको छ । हृदयचन्द्रका उपन्यासहरू नीतिवादी आदर्श औपदेशिकताबाट मुक्त हुन सकेका छैनन् ।
भाषिक प्रयोगका सन्दर्भमा हृदयचन्द्रसिंहले पात्रका बौद्धिक चेतनाको स्तरअनुरूपको भाषा प्रयोग नगरी परिनिष्ठित –परिमार्जित मानक नेपाली भाषाकै प्रयोग गरेका छन् । ठाउँ–ठाउँमा उखानटुक्का र आलङ्कारिक भाषा प्रयोग पनि उनले गरेका छन् । पात्रका मानसिक संवेदनालाई व्यक्त गर्ने भाषा पनि छ तैपनि भाषाको प्रयोगमा सहजता नैसर्गिकता भन्दा कृत्रिमता बढी देखापर्छ । यी सबै कुरालाई विचार गर्दा हृदयचन्द्रको औपन्यासिकता वैचारिक प्रयोगको दृष्टिले जति सबल र समाजपयोगी छ, कलात्मक मूल्यका दृष्टिले त्सो त्यति नै कमजोर छ । हृदयचन्द्रको औपन्यासिक शिल्प शिथिल भए पनि नेपाली उपन्यास परम्परामा उनले दिएको वैचारिक योगदान अविस्मरणीय नै ठहर्छ । प्रगतिवादी चिन्तनको औपन्यासिक प्रयोग हृदयचन्द्रका उपन्यास कलाको महत्वपूर्ण देन मान्नु पर्दछ । उपन्यासकार हृदयचन्द्र प्रगतिवादी नेपाली उपन्यास परम्पराका अग्रणी साधक हुन् र प्रगतिवाद उनका उपन्यासले थपेको नवीन आयाम हो । यसै पृष्ठभूमिमा उत्तरवर्ती नेपाली उपन्यासको प्रगतिवादी धारा उत्तरोत्तर विकसित हुँदै आएको छ ।
– जनमत, २०४६ माघ / पूर्णाङ्क १०
