जन्म, बाल्य काल र शिक्षा :
मोहन विक्रमको जन्म वि.सं. १९९२ वैशाख ३ गते काठमाडौंको मरूटोलमा भएको थियो । वहा“का पिता खिम विक्रम र आमा ताराकुमारी मुद्दा मामिलाका सिलसिलामा काठमाडौं गएको वेलामा वहा“को त्यहा“ जन्म भएको थियो । तारा कुमारी मोहन विक्रमका आठवटी आमाहरूमध्ये छैठौं हुनुहुन्थ्यो । अन्य आमाहरूबाट लेटर विक्रम, हरि विक्रम, श्री विक्रम, शंकर विक्रम, महेन्द्र विक्रम, राजेन्द्र विक्रम र भोजेन्द्र विक्रमको जन्म भएको थियो । मोहन विक्रमकी आमाबाट एउटी बहिनी श्याम कुमारी जन्मनु भएको थियो भने सबैभन्दा कान्छी आमाबाट विद्या र अजिता जन्मनुभएको थियो । सबै भाइ र बैनीहरूभन्दा जेठी एउटी दिदी पनि हुनुहुन्थ्यो । वहा“को अर्घाखा“चीको झन्द्रेकमा विवाह भएको थियो र धेरै पहिले मृत्यु भएको थियो । वहा“की मावलकी हजुरआमाकी तारा कुमारी नै एक मात्र सन्तान हुनुहुन्थ्यो र वहा“ले आफ्नो नातिलाई धेरै माया गर्नु हुन्थ्यो । अहिले पनि मोहन विक्रमले आफ्नी हजुरआमाको फोटो आफ्नो सिरानीमा राख्नु हुन्छ । त्यसबाट वहा“को आफ्नी हजुर आमाप्रति धेरै नै श्रद्धा र माया भएको कुरा बुझ्न सकिन्छ ।
मोहन विक्रमको ५÷६ वर्ष सम्मको बाल्यकाल मावलमा र त्यसपछि ११ वर्षको उमेरसम्मको वहा“को बाल्यकाल प्यूठान बांगेमरोटको कौछेमा नै बित्यो । वहा“का पिताजीले आसपासमा उपलब्ध केही नेपाली वा अंग्रेजीको ज्ञान भएका व्यक्तिहरूलाई घरमा राखेर छोरालाई शिक्षा दिने व्यवस्था गर्नु भयो । ती शिक्षकहरूमध्ये एकजना दाखाक्वाडीका भक्तिनाथ योगी हुनुहुन्थ्यो । २००० सालमा वहा“का पिता प्यूठानको जेलमा भएको वेलामा वहा“ले जेलबाट नै गएर खलंगाको भाषा पाठशालामा पढ्नु भयो । केही समय वहा“ले विजुवार र लुङको पाशवाङमा बसेर पढ्नु भयो । वहा“का पिता खिम विक्रमको आर्य समाजप्रति झुकाव थियो । त्यसैले भारतमा तिर्थ यात्रा गर्न गएको वेला वहा“का पिताले आफ्नो छोरालाई अयोध्यामा आर्य समाजी विद्यालयमा भर्ना गर्दिन खोज्नु भएको थियो । तर आमाले छोरालाई अलग गराउन नमान्दा भर्ना हुन सक्नु भएको थिएन । पछि घरबाट २००२ सालमा ११ वर्षको उमेरमा वहा“ काठमाडौंमा आउनु भयो र लैनचौरको शान्ति विद्यागृहमा भर्ना हुनु भयो । त्यो वेला त्यो स्कुल लैनचौरभन्दा तल गोलपाखामा थियो । वहा“ले केही वर्ष रानीपोखरीको दरबार स्कूलमा पढ्नु भयो र पछि क्षेत्रपाटीको जुद्दोदय हाइ स्कुलमा भर्ना हुनु भयो । २००७ सालको आन्दोलनमा आफ्ना पिताका साथ वहा“ राणाहरूका विरूद्धको सशस्त्र संघर्षमा सामेल हुनु भयो र पिताजीका साथै प्यूठान र सल्यान कब्जा गर्न जानु भयो ।
अजम्वरध्वज खातिले लेख्नु हुन्छ : “खिम विक्रम राणा विरोधी आन्दोलनमा सक्रिय थिए र २००७ सालमा गृह जिल्लामा उनकै नेतृत्वमा मोहन विक्रम पनि अड्डा कब्जा गर्ने काम गरे र पछि खिम विक्रमकै नेतृत्वमा आफू सल्यान गए ।” (खाति, पाण्डुलिपी) मोहन विक्रम प्यूठानमा नेकाको जिल्लास्तरीय प्रचारमन्त्री बन्नु भयो । काठमाडौं गएपछि वहा“ले जुद्धोदय स्कुलको छात्र संघको स्थापना गर्नु भयो । वहा“ त्यसको संस्थापक अध्यक्ष हुनु हुन्थ्यो । त्यो छात्र संघको उद्घाटन लक्ष्मी प्रसाद देवकोटाले गर्नु भएको थियो । सूर्य थापाले लेख्नुहुन्छ– “२००९ सालमा जुद्धोदय पब्लिक हाइ स्कुल काठमाडौंमा विद्यार्थी यूनियनको अध्यक्ष हु“दा उहा“ विदेशी हस्तक्षेप विरोधी आन्दोलनको क्रममा एक महिना जति जेल पर्नु भयो ।” (रातो फुलवारी : ३)
पिताको गिरफ्तारी र कम्युनिष्ट पार्टीमा प्रवेश :
२००८ सालमा मोहन विक्रमले नेकाबाट राजिनामा दिनु भयो । २००९ सालमा वहा“ छुट्टीमा घर गएको वेलामा वहा“का पिता खिम विक्रम राणा शासनको कालको एउटा व्यक्तिगत मुद्दामा वहा“का विरूद्ध भएको फैसलाको आधारमा वहा“ पा“च वर्षका लागि जेल पर्नु भयो । २००७ सालको आन्दोलनपछि केही समयसम्म वहा“ पहिले प्यूठानको सहायक गभर्नर र पछि गभर्नर बन्नु भएको थियो । तर पछि वहा“लाई त्यो पदबाट हटाइएको थियो । त्यसपछि वहा“लाई गिरफ्तार गरेर काठमाडौं जेल चलान गरिएको थियो ।
खगुलालले आफ्नो “आत्मवृत्तान्त”मा लेख्नु हुन्छ ः “२००२ सालमा बाटामा हिडिरहेको वेलामा विरोधीहरूले प्यूठान भ्यागुते भन्ने ठाउ“मा खिम विक्रमको दुइनाले बन्दुक खोसिदिए । उनलाई कुटपिट गरे…त्यसरी लुटपिट र कुटपिट गरेपछि उल्टो ‘उनीहरूले खिम विक्रमका विरूद्ध १७–१८ जना भइ मेरो विभिन्न खालका गहना लुटे” भनी राणा सरकारलाई उजुरी पारे । (नया“ कदम ः ३३) राणा शासकको आदेशद्वारा वहा“लाई गाउ“बाट निकाला गरिएको कुराको पहिले नै उल्लेख भैसकेको छ । जुद्ध शमशेरले श्री ३ को पद छाडेर अर्गली आएपछि खिम विक्रमले त्यहा“ गएर रू.१ राखेर ढोगी दिएर भन्नु भएको थियो ः “हजुरलाई पनि निकाला हुनु पर्दो रहेछ ।” वहा“ले श्री ३ जुद्धको त्यसरी बेइज्जत गरेको कुरा काठमाडौंमा उनीहरूका सन्तानहरूकहा“ पुगेको थियो । त्यसले पनि राणाहरू खिम विक्रमसित धेरै क्रुद्ध भएका थिए । त्यसैले उनीहरूले खिम विक्रमका प्यूठानको अदालत वा पुनरावेदन अदालतमा चलिरहेका सबै मुद्दाहरूलाई काठमाडौं नै मगाएका थिए । उनीहरूले सबै मुद्दामा उनलाई (खिम विक्रमलाई) हराउन चाहन्थे । तर उनका प्रमाणहरू बलियो भएकाले त्यसो गर्न सकेनन् । अन्तमा त्यो मुद्दामा हराए पछि वहा“ प्यूठान जानु भयो । त्यो वेला राणा शासनका विरूद्ध नेकाको नेतृत्वको सशस्त्र संघर्ष शुरू भैसकेको थियो । भ्यागुतेको बन्दुक समेत लुटेको भनेर झुठा उजुरी गरेको भनेर वहा“लाई ५ वर्ष कैद सजाय“ सुनाएका थिए । त्यो फैसलामा कैदको पैसा तिर्न नपाउने र कैद नै बस्नु पर्ने व्यवस्था थियो । खिम विक्रमले त्यो मुद्दामा आफूलाई हराउने र गिरफ्तार गर्ने कुराको पहिले नै अन्दाज गर्नुभएको थियो । त्यसैले फैसला हुने दिन वहा“ स्वयं हाजिर हुनु भएको थिएन । आफ्ना छोरा मोहन विक्रमलाई वारेसनामा बनाएर पठाउनु भएको थियो ।
आफ्ना पिता गिरफ्तार भएपछि मोहन विक्रम सिंहले ९ कक्षाको पढाइ छाडेर आफ्ना पितालाई छुटाउने दौडधुपमा लाग्नु भएको थियो । एक सालको प्रयत्न पछि वहा“का पिताजी जेलमुक्त हुनु भयो । पितालाई छुटाउनका लागि वहा“ मातृकाको राष्ट्रिय प्रजातान्त्रिक पार्टीमा सामेल हुनु भयो । वहा“ले कुनै राजनैतिक आस्थाका आधारमा होइन, आफ्नो पिताजीलाई छुटाउन व्यक्तिगत उद्देश्यले नै मातृकाको पार्टीमा सामेल हुनु भएको थियो । मातृका प्रधानमन्त्री हुनुभन्दा पहिले खड्ग बहादुर सिंह बस्नेतको मद्दतद्वारा नै वहा“का पिता जेलबाट छुट्नु भएको थियो । पहिले एकपल्ट काठमाडौंको जेलमा भएको वेलामा खिम विक्रमले खड्ग बहादुर सिंहसित मीत लगाउनु भएको थियो । मातृकाको सरकार बन्नु भन्दा पहिले बस्नेत मन्त्री हुनु हुन्थ्यो । त्यो वेलाका गृहमन्त्री विदेश गएको वेलामा बस्नेत केही दिनका लागि का.मु. गृहमन्त्री बन्नु भएको थियो । त्यही वेला वहा“ले खिम विक्रमको कैदको सट्टा पैसा तिरेर छुट्न पाउने आदेश दिनु भएको थियो । पिताजी जेलबाट छुटेपछि मोहन विक्रम सिंहले राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टीबाट राजीनामा लेखेर मातृका प्रसाद कोइरालालाई पठाउनु भयो । त्यसपछि कार्तिकमा पाल्पा, तानसेन गएर पार्टीको सदस्यताका लागि कमलराज रेग्मीलाई दर्खास्त दिनुभएको थियो ।
प्रगतिशील अध्ययन मण्डल र जनता शिक्षण शिविर
पाल्पामा पार्टीको सदस्यताका लागि दर्खास्त दिएर प्यूठान गएपछि वहा“ले २०१० सालको कार्तिकमा ओखरकोटको मछिमा प्रगतिशील अध्ययन मण्डलको गठन गर्नु भयो । त्यो प्रगतिशील अध्ययन मण्डलले तुषाराको सिस्नेघारी बगरमा ३ महिनाका लागि छाप्राहरू बनाएर आवासीय शिविर संचालन गर्ने निर्णय गर््यो । खिम विक्रम र मोहन विक्रम समेत त्यो आन्दोलनमा सहभागी हुनु भयो । ती मागहरू पूरा गर्न मोहन विक्रम ११ दिन अनसन पनि बस्नु भएको थियो । तर पछि २०१३ सालमा प्यूठानको पार्टीले खलंगाबाट रातामाटा अड्डाहरू सार्ने आन्दोलन गलत भएको निर्णय गरेको थियो । तैपनि त्यो आन्दोलनको परिणामस्वरूप मोहन विक्रमको जिल्लाव्यापी सम्बन्ध कायम भयो । रातामाटा आन्दोलनका वेलामा नेकाका सभापति अनिरूद्ध र तात्कालिक बडा हाकिम प्रतिमानसित पनि वहा“को बढी निकट सम्बन्ध कायम भयो । प्रतिमानसित पहिले देखि नै वहा“का पिताको नजिकको नाता सम्बन्ध थियो र खिम विक्रमसित वहा“को घनिष्ट सम्बन्ध थियो । अनिरूद्ध र वडा हाकिम प्रतिमान दुवैजनाले आग्रह गरेपछि तुषारामा हुने ठेगान भएको शिविर रातामाटामा संचालन गर्ने ठेगान भयो । रातामाटामा त्यो शिविर संचालन गर्दा त्यसको जिल्लाव्यापी र राष्ट्रिय रूपमा नै प्रचार भयो, जो तुषारामा संचालन गर्दा संभव थिएन । त्यो शिविरले प्यूठानमा कम्युनिष्ट पाटीको संगठनका लागि बलियो आधार तयार पार्यो । प्यूठानमा पार्टीको कुनै पूर्वाधार नभएको ठाउ“मा त्यो शिविर सफल कार्यान्वयन कम महत्वपूर्ण कार्य थिएन । त्यो सफलतामा मोहन विक्रमका पिता खिम विक्रमको महत्वपूर्ण योगदान रह्यो । मोहन विक्रमले लेख्नु भएको छ ः “पिताजी खिम विक्रमको सहयोग विना त्यो शिविर सफल हुन मुश्किल पर्दथ्यो ।”(मोहन विक्रम सिंह, अन्तरवार्ता परिशिष्ट ख) खगुलालले बताउनु हुन्छः “हामीले प्रगतिशील शिविर चलाउ“दा चन्दा सहयोग ? गर्ने खिम विक्रम हुनुहुन्थ्यो ।” (नया“ कदम ३६) एमालेका नेता शंकर पोख्रेलले लेख्नु हुन्छ ः “प्रारम्भिक अवस्थामै प्यूठान जस्तो जिल्लामा त्यति लामो र प्रभावकारी शिविर संचालन गर्न सफल हुनुका पछाडि कम्युनिष्ट पार्टीको संगठनको भन्दा बढी खिम विक्रमस“ग गा“सिएको मोहन विक्रम सिंहको व्यक्तित्वले समेत काम गरेको हुनुपर्दछ ।” (रातो फूलवारी ः १३)
प्यूठानमा कम्युनिष्ट पार्टीको स्थापना र राष्ट्रिय स्तरमा पार्टीसितको सम्बन्धको विस्तार
जनता शिक्षण शिविरको वेलामा नै २०१० सालको माघमा प्यूठानमा पार्टीको जिल्ला संगठन समितिको गठन भयो, जसको सेक्रेटरी मोहन विक्रम सिंह बन्नु भयो । शिविर चलेको वेलामा नै नारीकोटको फागुन २४ गतेको प्रसिद्ध किसान आन्दोलन चल्यो । शिविरको समापन पछि मोहन विक्रम पाल्पाको झडेवामा भएको पार्टीको प्रान्तीय सम्मेलनमा भाग लिन जानु भयो । प्रान्तीय समितिको सेक्रेटरी डा. केशरजंग रायमाझी तथा अन्य सचिवालय सदस्यहरूमा कमलराज रेग्मी, बलराज राई, वी.आर राई, पीवी मल्ल र मोहन विक्रम सिंह हुनुहुन्थ्यो । खगुलाल गुरूङ पनि त्यो प्रान्तीय समितिको सदस्यमा चुनिनु भएको थियो । मोहन विक्रम सिंह प्यूठानबाट अन्य साथीहरू सहित जनकपुरमा सम्पन्न अनेकिसंघको राष्ट्रिय किसान सम्मेलनमा भाग लिन जानु भयो । त्यो सम्मेलनले तुल्सिलाल अमात्यलाई सभापतिमा र शंभुराम श्रेष्ठलाई महासचिवमा निर्वाचित गरेको थियो । त्यो केन्द्रीय समितिमा मोहन विक्रम सिंह निर्वाचित हुनु भयो ।
२०११ सालको वैशाखमा राजा त्रिभुवनले मोहन विक्रमलाई सल्लाहकार सभामा मनोनीत घोषणा गरेका थिए । खगुलालले लेख्नु हुन्छ ः “राजा त्रिभुवनले एउटा सल्लाहकार समिति पनि बनाएका थिए । त्यतिवेला मोहन विक्रम सानै भए पनि उनलाई सल्लाहकार समितिमा मनोनित गरेका थिए । मोहन विक्रमले उक्त पदलाई अस्वीकार गर्नु भयो ।” (नया“ कदम ः ३६) ) तर जनकपुरको किसान सम्मेलनमा गएको वेलामा मनमोहन, पुष्पलाल, तुल्सिलालहरूले सल्लाहकार सभामा गएर पार्टीमाथिको प्रतिवन्ध समेतबारे कुरा उठाउने र पार्टीका नीति त्यहा“ लैजाने सल्लाह दिनु भयो । त्यसपछि वहा“ पार्टीको निर्देशन अनुरूप सल्लाहकार सभामा उपस्थित हुन काठमाडौं जानु भयो । तर ३५ दिनभित्र स्वीकृति नपठाएकाले वा कम्युनिष्ट पार्टीमा लागेको थाहा पाएर वहा“लाई त्यो सल्लाहकार सभामा लिइएन । काठमाडौंमा गएको वेलामा वहा“ जिल्ला सेक्रेटरीहरूको केन्द्रीय प्रशिक्षण कार्यक्रममा सामेल हुनुभएको थियो । त्यो वेला निर्मल लामा काठमाण्डौं जिल्लाका सेक्रेटरी हुनुहुन्थ्यो । त्यही जिल्ला सेक्रेटरीहरूको प्रशिक्षण कार्यक्रमका वेला लामासित वहा“को पहिलो पटक भेट भयो ।
प्यूठानको किसान आन्दोलन
काठमाडौंबाट फर्केपछि वहा“ जिल्लामा व्यापक रूपमा किसान आन्दोलनलाई संचालन गर्ने काममा लाग्नु भयो । त्यो आन्दोलनमा नेकाका नेता अनिरूद्ध शर्मा र तात्कालिक बडा हाकिम प्रतिमान चन्द बोहराको पनि सकारात्मक दृष्टिकोण रह्यो । त्यसैले पछि कम्युनिष्ट पार्टीसित मिलेको भनेर नेकाले अनिरूद्धमाथि कारवाही गर्यो भने कम्युनिष्टसित सम्बन्ध राखेको भनेर बडा हाकिम प्रतिमान चन्दलाई पनि प्यूठानको बडा हाकिम पदबाट हटाएर सिंहदरबारमा हाजिर गराइयो । प्यूठानको किसान आन्दोलनको बेलामा मोहन विक्रमको आफ्नो पितासित पनि तीव्र विरोध भयो । किसान संघले खिम विक्रमले किसानहरूमाथि गरेका कैयौ अन्यायपूर्ण कार्यहरूका विरूद्ध संघर्ष गर्ने कार्यक्रम बनायो । त्यही प्रकारको एउटा प्रसंगको उल्लेख गर्दै खगुलाल भन्नु हुन्छ ः
“खिम विक्रमले काफलनेटी (अर्घाखा“ची)को एउटा गाउ“को एकजना बाहुनको २५ मुरी उब्जा हुने बाङ्फेदीको खेत जबर्जस्ती राजीनामा गर्न लगाउनु भएको रहेछ । मोहन विक्रमले काफलनेटीको बाहुनलाई बुवाले अन्याय गर्नु भयो, लौ साथी हो, हामी त्यो खेतको धान काट्न जाऔ, बुवाले हामी माथि केही गर्न खोजेमा हामी पनि लडौं भन्नु भयो । हामी २०–२५ जना साथीहरू धान काट्न गयौं ।….काफलनेटीको बाहुनले भने कि तिमीहरूले मेरो २५ मुरी धान काटिदिन्छौ, फेरि उहा“ले मेरो ५० मुरी धान काटिदिनु हुन्छ । त्यसो भनेर उनी डरले आएनन् । हामी २ दिन एक रात त्यहीं बाङ्फेदिमा बस्यौं । त्यसपछि कौछेको बाटो भएर मछितिर जान हिड्यौं । हामीलाई केही भनेमा उहा“लाई (खिम विक्रमलाई) बा“ध्ने उद्देश्यले त्यही बाटो भएर आएका थियौं । तर केही भन्नु भएन । बरू वहा“ले त्यो खेतको राजीनामा च्याती बाहुनलाई धान कटाउनु भयो ।” (नया“ कदम, पृ ३६)
आफ्नो पितासित त्यसप्रकारको विरोध भएपछि वहा“ एक वर्षसम्म घर जानु भएन । पछि पिताजी धेरै विरामी भएपछि नै वहा“लाई भेट्न जानु भएको थियो । पछि भ्रष्टाचार विरोधी आन्दोलनको सिलसिलामा खिम विक्रम र मोहन विक्रमका बीचमा पुनः नजिकको सम्बन्ध कायम भयो । प्रतिमान गएपछि वहा“को ठाउ“मा मनमोहन मिश्र प्यूठानको बडा हाकिम भएर आए । उनी आएपछि जिल्लाको फटाहाहरूले पार्टीका विरूद्ध कैयौ उजुरी दिए र खिम विक्रम, मोहन विक्रम समेतका विरूद्ध वारेन्ट काटे । उनले जिल्लाका विभिन्न भागहरूमा दौडाहा गरेर कम्युनिष्टको हौवा देखाएर आतंकित गर्ने र पैसा असुल गर्ने काम गर्न थाले । त्यसप्रकारको पृष्ठभूमिमा उनको दमन र भ्रष्टाचार विरूद्ध आन्दोलन गर्ने कार्यक्रम बन्यो । मछिमा अनेकिसंघ र नेकाको जिल्लास्तरीय संयुक्त भेला भयो र भ्रष्टाचारका विरूद्ध आन्दोलनको कार्यक्रम बन्यो । त्यही आन्दोलनको सिलसिलामा खलंगामा प्रदर्शन गर्न जान लागेको वेलामा राति बास बसेको बेलामा सेना र पुलिसले आक्रमण गरेर २०११ साल चैत्र ३ गते मोहन विक्रम, खगुलाल गुरूङ, नन्दलाल गुरूङ, रूम बहादुर पाण्डे, सिद्धिमान सिंह र नेकाका हेमराज पंडित समेत ६ जनालाई गिरफ्तार गर्यो ।
प्यूठान, पाल्पा र सल्यान जेलमा
प्यूठान जेलमा त्यहा“का अनियमितताका विरूद्ध आन्दोलन शुरू भएपछि मोहन विक्रम, खगुलाल र नेकाका हेमराज पण्डितलाई पाल्पा जेलमा चलान गरियो । पाल्पा जेलमा जेलर र नाइकेहरूका अन्यायहरूका विरूद्ध श्रृंखलावद्ध रूपमा कैयौं आन्दोलनहरू चले । त्यो आन्दोलन दबाउन त्यहा“ २ पल्ट मोहन विक्रमलाई र एकपल्ट खगुलाललाई बाहिर निकालेर कोर्रा लगाइयो । पछिल्लोपल्ट कोर्रा लगाउने बेलामा “मोहन विक्रमले जेलरलाई जुत्ताले हान्नु भयो ।” (खगुलाल, नया“ कदम : ३८) २०१२ जेष्ठमा भूमिगत रूपमा पाल्पा जेलवन्दी संघको गठन भएको थियो । त्यसको करिब डेढ वर्षपछि २०१३ सालमा पाल्पा जेलवन्दी सम्मेलन भूमिगत रूपमा भएको थियो । (सिंह, चारदशक भाग १, पृ ९–२१)
यहा“ यो उल्लेखनीय छ कि त्यो वेला प्यूठानमा गिरफ्तार भएका ६ जना वन्दीहरूलाई ‘ख’ श्रेणीको सिदा दिइएको थियो । राजनैतिक वन्दीहरूलाई कानुन अनुसार ‘क’ श्रेणीको सीधाको माग गर्दै वहा“हरूले ‘ख’ श्रेणीको सीधा लिन अस्वीकार गर्नु भएको थियो । त्यो वेला १३ महिनासम्म जेलमा बस्दा वहा“हरूले कुनै सिधा लिनु भएन । मोहन विक्रम समेत गिरफ्तार भएपछि खिम विक्रमले भूमिगत रूपमा गिरफ्तार साथीहरूलाई छुटाउन जिल्लाव्यापी रूपमा अभियान चलाउनु भयो । जिल्लाव्यापी रूपमा हस्ताक्षर अभियान चलाएर केन्द्रमा, सल्यानका पुनरावेदन अदालतमा पठाउनु भयो । त्यसपछि सल्यानको पुनरावेदन अदालतले मुद्दाका सबै मिसिल र सबै राजवन्दीहरूलाई सल्यान मगायो । पाल्पा जेलबाट ३ जनालाई प्यूठान लगियो र त्यहा“बाट ६ जनालाई दाङको बाटो हु“दै पैदल सल्यानको जेलमा लगियो । सूर्य थापाले लेख्नु हुन्छ ः प्यूठान जेलबाट पाल्पा जेलमा चलानको बेलामा नै मोहन विक्रमले “लेफ्ट राइट कदम बढाऊ” गीत लेख्नु भएको थियो । (रातो फूलवारी) सल्यानको जेलमा १ महिना राखेपछि वहा“हरूलाई तारिखमा छाडियो । पछि त्यो मुद्दा खारेज गरियो । सल्यानमा तारेखमा हाजिर हुन गएको वेलामा नै मोहन विक्रम, खगुलाल र रूम बहादुर पाण्डे रोल्पाको थवाङ जानु भयो र त्यहा“ पार्टी र किसान संघको संगठन गर्नु भयो ।
इंगलैण्डका प्रसिद्ध लेखक डेभिड सनले लेख्नु हुन्छ ः सन् १९५५ मा सल्यान जेलबाट छुटेपछि मोहन विक्रम थवाङ् पुग्नु भयो र त्यहा“ कम्युनिष्ट पार्टी र किसान संघको प्रारम्भ गर्नु भयो । (Manandhar and Seddon) त्यो लेखमा वहा“ले यो पनि लेख्नु भएको छ ः “सिंहसित बस्न काठमाडौंबाट जलजला पनि थवाङ आएकी थिइन्” । तर यहा“ यो उल्लेखनीय छ कि त्यो वेला जलजलाको उमेर २÷३ वर्षको मात्र थियो । जलजला त्यो लेखिएको समयभन्दा पछि नै पार्टीको भूमिगत काम गर्न त्यहा“ जानुभएको थियो र १० महिना जति त्यहा“ बस्नु भएको थियो । त्यो बेला पनि वहा“ मोहन विक्रमसित होइन, एक्लै नै जानु भएको थियो ।
केन्द्रीय नेतृत्वमा निर्वाचित र जेल जीवन
२०१४ सालको जेष्ठमा काठमाडौं फोहरा दरबारमा कम्युनिष्ट पार्टीको दोस्रो महाधिवेशन भयो । यसमा मोहन विक्रम सिंह केन्द्रीय समितिमा चुनिनु भयो । त्यसपछि केन्द्रीय कमिटि र पूरै पार्टीमा नै गणतन्त्र र वैधानिक राजतन्त्रका बीचमा दुई लाइनको संघर्ष चल्यो । केशरजंग रायमाझीको बहुमतको नेतृत्वले वैधानिक राजतन्त्रको पक्ष लिएको थियो भने पुष्पलाल, शंभुराम, मोहन विक्रम समेतको अल्पमतले गणतन्त्रको पक्ष लिएको थियो । त्यो बेला त्यही अन्तरसंघर्षमा पार्टीको सम्पूर्ण शक्ति र समय खर्च हुन थाल्यो । २०१७ साल पुष १ गते राजा महेन्द्रले सत्ता हातमा लिएपछि सबै राजनैतिक पार्टीहरूमाथि प्रतिवन्ध लगाइयो । मन मोहन अधिकारी, कमलराज रेग्मी समेत ठूलो संख्यामा पार्टीको नेता र कार्यकर्ताहरूलाई गिरफ्तार गरियो भने देशव्यापी रूपमा वारेन्ट काटियो । त्यही प्रकारको स्थितिमा दरभंगा प्लेनम भयो । त्यसमा मोहन विक्रमले संविधानसभाको प्रस्ताव राख्नु भयो । त्यो प्रस्तावको पक्षमा के.स.मा वहा“ एक्लै हुनु भयो । तर प्लेनममा त्यो प्रस्तावका पक्षमा अत्याधिक बहुमत आयो । पुष्पलाल, तुल्सिलाल, शंभुराम समेतले विघटित संसदको पुनस्र्थापना तथा डा.केशरजंग रायमाझीले संसदीय व्यवस्थाको पुनस्र्थापनाका नाराहरू अल्पमतमा पारेर पराजित भएका थिए । (द्वितीय महाधिवेशनदेखि दरभंगा प्लेनमसम्म)
दरभंगा प्लेनमपछि रायमाझी पहिले छद्म प्रकारले र पछि खुला रूपले राजा र पंचायती व्यवस्थाको पक्षमा मिल्दै गए । त्यसपछि पुष्पलाल, तुल्सिलाल र मोहन विक्रम समेतले विद्रोह गरेर तेस्रो महाधिवेशन गर्ने सल्लाह गर्नु भयो र त्यसको तैयारीमा लाग्नु भयो । त्यही महाधिवेशनको तैयारीका लागि प्यूठान, अर्घाखा“ची गएर फर्किने वेलामा खिमानसिंह गुरूङ, शक्ति लम्साल, मोहन विक्रम सिंह कपिलवस्तुको तौलिहवामा गिरफ्तार हुनु भयो । वहा“हरूलाई सुरक्षा कानून अन्तर्गत थुनामा राखियो । शक्ति लम्साललाई ९ महिना पछि र खिमान सिंहलाई १८ महिनापछि जेलबाट मुक्त गरियो । कपिलवस्तुमा जेलको सुधारका लागि आन्दोलन गरेपछि न्यायधीशले वहा“लाई हत्कडी लगायो र आफ्नै हातले पिट्न थाल्यो । आफूलाई पिटेपछि वहा“ले हतकडी लगाएको हातले न्यायधीशलाई पिट्नु भयो । त्यसपछि वहा“लाई १ महिनासम्म बेग्लै कोठामा एक्लै थुनेर राखियो । (मोहन विक्रम सिंह, अन्तरवार्ता, परिशिष्ट ख)
मोहन विक्रम सिंह कपिलवस्तु जेलमा भएको वेलामा नै पार्टीको तेस्रो महाधिवेशन बनारसमा भयो । त्यो महाधिवेशनमा तुल्सिलाल महामन्त्रीमा निर्वाचित हुनु भएको थियो भने मनमोहन अधिकारी, पुष्पलाल, हिक्मत सिंह भण्डारीहरूका साथ मोहन विक्रम सिंह पीवीमा निर्वाचित हुनु भएको थियो । ४ वर्षपछि मोहन विक्रमलाई भैरहवा जेलमा चलान गरियो र एक वर्षपछि वहा“लाई काठमाण्डौं चलान गरियो । वहा“ काठमाडौं पुगेपछि वहा“ले केन्द्रीय कारागरमा भएका अन्यायपूर्ण अवस्थाका विरूद्ध आन्दोलन संगठित गर्नु भयो । वन्दीहरूको त्यो आन्दोलनलाई दबाउन उपत्यका भरिबाट १०÷१२ सय प्रहरीहरूलाई बोलाएर दमन गरियो । वहा“लाई हनुमानको प्रहरी कार्यालयमा लगेर पैतालामा कोर्रा लगाइयो । त्यहाँ नै वहा“लाई एक वर्ष राखियो । त्यसपछि केही समयसम्म डिल्लीबजार खोर, नख्खु जेलमा राखेर अन्तमा वहा“लाई भद्रगोल जेलमा राखियो । भद्रगोल जेलमा भएको वेलामा नै वहा“ले आइ.ए. र बी.ए.को प्राइभेट परीक्षा दिनु भयो ।
भद्रगोल जेलमा भएको वेलामा नै २०२६ सालमा जेलभित्र नै एक महिनासम्म पार्टीको एउटा भेला सम्पन्न भयो । त्यो वेला मोहन विक्रम सिंह बाहेक निर्मल लामा, भक्त बहादुर श्रेष्ठ, कमल कोइराला, गोविन्द ढुंगाना, सिन्धुनाथ प्याकुर्याल, बासुकला आदि १५ जना जति कम्युनिष्ट राजवन्दीहरू भद्रगोल जेलमा संगै हुनुहुन्थ्यो । त्यो वेला तेस्रो महाधिवेशनद्वारा निर्वाचित केन्द्रीय समितिको विघटन भैसकेको थियो । भद्रगोल जेलको भेलाले माओत्सेतुंग विचार धारा, पार्टी कोर्डिनेशन र तात्कालिक राजनैतिक परिस्थिति र को–अर्डिनेशनबारे ३ वटा दस्तावेजहरू तयार पारेको थियो । त्यो भेलाले ती प्रस्तावहरूका आधारमा एकिकृत पार्टीको निर्माण गर्ने योजना बनाएको थियो र ती प्रस्तावहरू बाहिर पठाएको थियो । मोहन विक्रम सिंह कपिलवस्तुको जेलमा भएको वेलामा वहा“का पिता खिम विक्रम र काठमाडौंको भद्रगोल जेलमा भएको वेलामा वहा“की आमा तारा कुमारीको मृत्यु भएको थियो ।
केन्द्रीय न्युकलस र चौथो महाधिवेशन
२०२७ सालको चैत्र २७ मा वहा“ जेलबाट छुट्नु भयो । २०१७÷१८ सालमा सम्पन्न दरभंगा प्लेनमले केन्द्रीय समितिका सदस्यहरू गिरफ्तार भएपछि माफी मागेर वा राजा र पंचायती व्यवस्थालाई समर्थन गर्ने कुनै शर्त स्वीकार गरेर नछुट्ने निर्णय गरेको थियो । वहा“लाई बारम्बार शर्त मानेर छुट्न दवाव दिने गरिएको थियो । तर वहा“ले दरभंगा प्लेनमको निर्णयको पक्षमा अडान लिइरहनु भयो र कुनै कागज गरेर वा शर्त मानेर छुट्न अस्वीकार गर्नु भयो । अन्तमा ९ वर्षपछि विना शर्त जेलबाट छुट्नु भएको थियो । जेलबाट छुटेपछि तुरून्त वहा“ तेस्रो महाधिवेशनपछि विभिन्न टुक्राहरूमा विभाजित पार्टीलाई एकिकृत गर्ने बाटोमा लाग्नु भयो । २०२८ मंसीर २० गते काठमाडौंमा केन्द्रीय न्युकलसको गठन भयो । त्यही न्यूकलसको तत्वावधानमा २०३१ सालको असारमा बनारसमा पार्टीको चौथो महाधिवेशन सम्पन्न भयो ।
अनुशासनको कारवाही र निर्वासित जीवन
२०३४ सालमा जलजलासितको प्रेम प्रकरणमा मोहन विक्रम सिंह महामन्त्री, केन्द्रीय समिति र पार्टीको सामान्य सदस्यताबाट ३ वर्षका लागि निस्कासित हुनु भयोे । पार्टीबाट निस्काशनको कालमा वहा“ मद्रास जानु भयो र पछि केरलको त्रिभेन्द्रममा गएर १० महिना जति बस्नु भयो । ती कालमा वहा“ले “गंगा काभेरी एक्सप्रेस” कविता लेख्नु भएको थियो । त्यो कालमा खर्च चलाउन वहा“ले केरलमा रातको समयमा केही समयसम्म चौकिदारी गर्नु भयो । त्यही कालमा आग्रा आएर अर्थशास्त्रमा एमएको परीक्षा दिनु भयो । त्यही वेला केन्द्रीय समितिले वहा“को निस्काशनको काल घटाएर वहा“लाई केन्द्रीय समितिको पर्यवेक्षकमा लिएको थियो । २०४० सालमा निर्मल लामाको पक्षले केन्द्रीय समितिमा सामुहिक राजीनामा दिएपछि केन्द्रीय समिति भंग भयो र पार्टीमा फुट भयो र २०४० सालमा गोरखपुरमा सम्पन्न राष्ट्रिय सम्मेलन सम्पन्न भयो । त्यसले एउटा केन्द्रीय संगठन समितिको गठन ग¥यो । त्यही केन्द्रीय समितिको मातहतमा २०४१ सालमा अयोध्यामा पार्टीको पा“चौ महाधिवेशन सम्पन्न भयो । त्यो महाधिवेशनमा मोहन विक्रम सिंहले प्रस्तुत गरेका तात्कालिक राजनैतिक प्रस्ताव, अन्तर्राष्ट्रिय राजनैतिक प्रस्ताव, सैनिक दस्तावेज आदि पारित भएका थिए । (शर्मा,२०६३ ः १९) मोहन विक्रम सिंहद्वारा प्रस्तुत राजनैतिक प्रतिवेदनमा पार्टीमा ‘मध्यपन्थी’ अवसरवाद देखा परेको कुराको उल्लेख गरिएको थियो र त्यो प्रश्नमा केन्द्रीय संगठन समिति बहुमत र अल्पमतमा बा“डिएको थियो । पहिले त्यो पार्टीमा ‘मध्यपन्थी’ अवसरवाद छ भन्ने मतको पक्षमा १ मतको बहुमत थियो तर रामसिंह श्रीसले मत परिवर्तन गरेपछि त्यो मतका विरूद्ध १ मतले बहुमत भयो र महाधिवेशनले पनि बहुमतले पार्टीमा मध्यपन्थी अवसरवाद छ भन्ने धारणालाई झिनो बहुमतले अस्वीकार गर्यो । त्यसपछि बहुमतले मोहन विक्रम सिंहमाथि चरित्रको कमजोरीको प्रस्ताव प्रस्तुत गर्यो र त्यो आरोप पनि झिनो बहुमतले पारित भयो र ६ महिनाका लागि वहा“लाई पार्टी सदस्यताबाट निलम्वित गरियो । मोहन वैद्यको नेतृत्वमा बनेको केन्द्रीय समितिले महाधिवेशनद्वारा पारित कैयौ महत्वपूर्ण नीतिहरूलाई तोडफोड गरेर राजनैतिक दस्तावेजहरू प्रकाशित गर्यो । त्यसपछि पार्टीमा विद्रोह भयो र मोहन विक्रम सिंहको संयोजकत्वमा नया“ केन्द्रीय संगठन समितिको गठन भयो । त्यही कालमा रिमको स्थापना सम्मेलन यूरोपमा भयो । मोहन विक्रम सिंह पार्टीका तर्फबाट त्यसमा भाग लिन यूरोप जानु भयो ।
२०४६ सालको जन आन्दोलनपछि संवत, २०५१ मा पार्टीको छैठौं महाधिवेशन सम्पन्न भयो, जसमा मोहन विक्रम सिंह महामन्त्री निर्वाचित हुनुभयो । २०४२ मा आफ्नी पहिलेकी श्रीमति शान्तासित सम्बन्ध विच्छेद गर्न पार्टीले स्वीकृति दिएको १४ वर्षपछि केन्द्रीय समितिको स्वीकृति अनुसार २०५६ मा वहा“को दुर्गा पौडेलसित विवाह भयो । पछि पार्टीको सम्मेलनले त्यो विवाहलाई गलत ठहराएपछि वहा“ले महामन्त्री पदबाट राजीनामा दिनु भयो । तर एक वर्षपछि भएको सम्मेलनले पुनः त्यो विवाहलाई सही ठहरायो । छैठौं महाधिवेशनले दिएको निर्देशन अनुसार करिब ४ वर्षको वार्ता पछि ने.क.पा.(मसाल)को नेकपा (एकताकेन्द्र)सित पार्टी एकता भयो । त्यसमा मोहन विक्रम सिंह महामन्त्री र नारायकाजी श्रेष्ठ (प्रकाश) सहमहामन्त्री बन्नु भयो । चित्र बहादुर केसी. पार्टीको प्रवक्ता बन्नु भयो । ४ वर्ष पछि त्यो एकता टुट्यो । त्यसपछि २०६३ फागुनमा पार्टीको सातौं महाधिवेशन भयो र त्यसले नेकपा (मसाल)को पुनस्र्थापना गर्यो । जसमा मोहन विक्रम सिंह महामन्त्रीमा निर्वाचित हुनुभयो ।
रिमभित्र नेकपा(मसाल) र रिमको नेतृत्वको बीचमा तीव्र संघर्ष चल्यो । रिमले माओवाद मान्ने निर्णय गरेपछि नेकपा(मसाल)ले त्यसका विरूद्ध दुई लाइनको संघर्ष चलायो । सन् १९९३ मा माओवाद नमानेको आरोपमा रिमले नेकपा(मसाल)लाई रिमबाट निस्काशित गर्यो । ९त्धय ष्लिभ कतचगननभि धष्तजष्ल च्क्ष्ः०। त्यसपछि मोहन विक्रमले यूरोपका कैयौं देशहरूको भ्रमण गर्नु भयो । विभिन्न भाइचारा पार्टीहरूसित सम्पर्क गर्नु भयो । माक्र्सवादी लेनिनवादी पार्टी र संगठनहरूको अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलनमा सामेल भयो । सन् २०१० सालमा क्ष्ऋइच् –क्रान्तिकारी पार्टी र संगठनहरूको अन्तर्राष्ट्रिय को–अर्डिनेशनको गठन भयो । मोहन विक्रम सिंह अहिले त्यसको एशियायी को–अर्डिनेशन समिति र अन्तर्राष्ट्रिय केन्द्रीय समितिको समेत सदस्य हुनुहुन्छ ।
विविध
माथि मोहन विक्रम सिंहको संक्षिप्त परिचय दिने प्रयत्न गरिएको छ । वहा“को व्यक्तित्व वा अन्य कैयौं पक्षहरू छन् । पार्टीको संगठनात्मक राजनैतिक कार्यहरूमा सक्रिय हुनुका साथै साहित्यिक क्षेत्रमा पनि वहा“ सक्रिय रह“दै आउनु भएको छ । वहा“ले ठूला संख्यामा राजनैतिक निबन्धहरू लेख्नुु भएको छ र वहा“का २ दर्जन जति पुस्तकहरू प्रकाशित भएका छन् । वहा“ले साना ठूला कैयौं उपन्यासहरू पनि लेख्नु भएको बताउनु हुन्छ । तर ती सबैका पाण्डुलिपीहरू हराएकाले कुनै प्रकाशित हुन सकेका छैनन् । अहिले वहा“ले “का. जलजला” उपन्यास लेख्दै हुनुहुन्छ । कविता, समालोचना, नाटक आदिका क्षेत्रमा पनि वहा“का कैयौं कृतिहरू प्रकाशित भएका छन् ।
२०१० सालमा प्यूठानको पार्टीको संगठनका साथै वहा“को पार्टी जीवनको प्रारम्भ भयो । त्यसरी वहा“को ६ दशक लामो पार्टी जीवन रहेको छ । त्यसका साथै जीवनभरी विभिन्न स्तरमा पार्टीको संगठन, जनवर्गीय संगठनहरूको संगठन, भारत र अन्य देशहरूमा नेपालीहरूको संगठन, विभिन्न स्तरमा कम्युनिष्ट वा क्रान्तिकारी संगठनहरूको निर्माण कार्य आदिमा सक्रिय भैरहनु भयो । २००७ सालदेखि अहिलेसम्म वहा“ले देशका विभिन्न राजनैतिक वा जनवर्गीय आन्दोलनहरूमा भाग लिंदै वा तिनीहरूमा नेतृत्वदायी भूमिका खेल्दै आउनु भएको छ । अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिष्ट आन्दोलनमा पनि वहा“को योगदान रह“दै आएको छ । वहा“ रिम र आइसीओआरको पनि संस्थापक सदस्य हुनुहुन्छ । वहा“ले नेपालमा वा अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा कम्युनिष्ट पार्टीभित्र देखा परेका विभिन्न प्रकारका भड्कावहरूका विरूद्ध वैचारिक र संगठनात्मक रूपमा लगातार संघर्ष गरिरहनु भयो । त्यस सिलसिलामा रूसी संशोधनवाद, चिनिया“ संशोधनवाद, रिमको नव–टास्कीवाद आदिका विरूद्धका संघर्षहरू उल्लेखनीय छन् । नेपालभित्र पनि विभिन्न प्रकारको दक्षिणपन्थी, उग्र“वामपन्थी” “मध्यपंथी” भट्काव, राजापरस्त, कांग्रेसपरस्त भट्काव आदिका विरूद्ध सैद्धान्तिक संघर्ष गर्दै आउनु भएको छ । ती विषयहरूमा वहा“ले कैयौं पुस्तकहरू पनि लेख्नु भएको छ । प्रेम र विवाहको प्रसंगमा वहा“ बारम्बार विवादमा र कारवाहीमा पर्ने गर्नुभएको छ । जलजलासितको प्रेम प्रसंगमा वहा“लाई ३ वर्षका लागि पार्टी सदस्यताबाट निस्काशित गरिएको थियो भने दुर्गा पौडेलसितको विवाहको प्रसंगमा वहा“ले महामन्त्री पदबाट राजीनामा दिनु भएको थियो । तर बारम्बार त्यसरी कारवाहीहरूमा परे पनि वहा“को पार्टीप्रतिको आस्था र सक्रियतामा कहिल्यै कमी आएन ।
वहा“ले कम्युनिष्ट पार्टीमा प्रवेश गर्दा विश्वमा समाजवादी व्यवस्था थियो । विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलन एकतावद्ध र सशक्त थियो । अब विश्व समाजवादी व्यवस्थाको पतन भैसकेको छ । विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलन कैयौं टुक्राहरूमा विभाजित भएको छ । वहा“ले पार्टीमा प्रवेश गर्दा नेपालमा एउटै कम्युनिष्ट पार्टी थियो । अब त्यो कैयौं टुक्राहरूमा विभाजित भएको छ । वहा“सित स“गै काम गरेका कैयौं नेता वा कार्यकर्ताहरूले वहा“लाई छाडिसकेका छन् वा वेग्लै संगठन गराएर काम गरिरहेका छन् । तर वहा“ अविचलित र दृढतापूर्वक आफ्नो उद्देश्यतिर बढिरहनु भएको छ । वहा“ले २०१० सालमा प्यूठानमा कम्युनिष्टको स्थापनाका साथै पार्टी जीवन शुरू गर्नुभएको थियो । अहिले ८१ वर्षको उमेरमा पनि वहा“को सक्रियता र उत्साहमा कुनै कमी आएको छैन ।
‘प्युठानको कम्युनिष्ट आन्दोलन : एक अध्ययन’ शोधपत्रबाट
